આકાશમાંથી ધરતી પર ઇન્ટરનેટ ઊતરવાની તૈયારીમાં છે

• ટૅક્નોલોજી – વિનોદ પંડ્યા

હવે પૃથ્વીથી નીચી ભ્રમણકક્ષામાં હજારો સેટેલાઇટસ્ છોડવામાં આવશે. જમીન પર ઇન્ટરનેટના પોલ બાંધવાને બદલે સેટેલાઇટ્સ ઇન્ટરનેટ નેટવર્ક અનેક રીતે સુપિરિયર પુરવાર થશે, પણ માત્ર સ્પેસએક્સ જ આ પ્રવૃત્તિમાં નથી. ઍરબસ, અમેઝોન અને બીજી અનેક કંપનીઓ હજારો અને હજારો સેટેલાઇટ્સનાં જાળાં ગૂંથવાના ધંધામાં પરોવાઈ ગઈ છે. દાયકાઓ સુધી લાભ મળે એવું આ બિઝનેસ રોકાણ છે.

 ગઈ ૨૪ મેના રોજ ઇલોન મસ્કની કંપની સ્પેસએક્સની સખી કંપની સ્ટારલિન્ક દ્વારા અવકાશમાં ૬૦ ઉપગ્રહો છોડવામાં આવ્યા. આ સેટેલાઇટ્સ પૃથ્વી પરના ઇન્ટરનેટ કારોબારને ઝડપી, કાર્યક્ષમ અને સસ્તો બનાવશે, પણ તે માટે માત્ર ૬૦ ઉપગ્રહોથી કામ ચાલવાનું નથી. સ્પેસએક્સનો આ પ્રથમ પ્રયોગ છે અને કંપની કહે છે કે તે સફળ થઈ રહ્યો છે.

સિયાચીન કે કારગિલમાં બરફનાં શિખરો પર તહેનાત જવાનો હેડક્વાર્ટર સાથે કઈ રીતે વાત કરે? જંગલમાં ઊંડે કામ કરતા રેન્જરો કે અન્ય લોકો માટે સંદેશા વ્યવહારનું સાધન કયું ? મધદરિયે ક્રુઈઝ શિપમાં સહેલાણીઓ ઘરે બાળકો સાથે કયા માધ્યમથી વાત કરી શકે? તો આ માટે હમણા ઇરિડિયમ કંપનીનો સેટેલાઇટ ફોન વપરાય છે. કોઈ ખાનગી વ્યક્તિ આ ફોનનું કનેક્શન મેળવી શકે છે, પણ તે મોટા શ્રીમંતોને જ પોસાય એટલો ખર્ચાળ હોય છે. કાશ્મીરમાં ત્રાસવાદીઓ અને ભારતના નકસલીઓ તે વાપરે છે. ભારત સરકાર જ્યાં આવશ્યક હોય ત્યાં તેના અધિકારીઓને તે પૂરો પાડે છે.

આજકાલ ઊંડતાં વિમાનોમાં પણ ઇન્ટરનેટની સુવિધા મળે છે. પ્રવાસીએ તે માટે ફી ચૂકવવી પડે છે. પેસિફિક મહાસાગરના હવાઈ ટાપુની આસપાસ ઊડતાં ઊડતાં તમે ગીરના જંગલમાં વસતાં વાજસુરભાઈને ફોન કરી શકો, પણ આ રીત ખૂબ ખર્ચાળ છે. પૃથ્વી નજીકના અવકાશમાં સેટેલાઇટોનાં જાળાં ગૂંથાશે એટલે આ વધી સેવાઓ સરળ બની જશે. અમદાવાદમાંથી અમદાવાદમાં ફોન કરતા હો એ રીતે આંતરરાષ્ટ્રીય ફોન જોડી શકશો. વિમાનમાં બેઠેલા પુત્ર સાથે વાત કરી શકશો.

દુનિયામાં દરેક સ્થળે સસ્તી અને સરળ ઇન્ટરનેટ સેવા પૂરી પાડવાના કામમાં અનેક કંપનીઓ રોકાયેલી છે, તેમાં યુરોપની પ્રસિદ્ધ વિમાન નિર્માતા કંપની ઍરબસ પણ સામેલ છે. નવી ટૅક્નોલોજીમાં નાણાનું રોકાણ કરતી જપાનની ‘સોફ્ટબેન્ક’ અને ઍરબસ કંપનીએ સહયોગમાં ‘વનવેબ’ નામથી સેટેલાઇટ ઇન્ટરનેટ પ્રોવાઇડર કંપની શરૃ કરી છે. ઍરબસના મોટા ભાગનાં કામકાજ ફ્રાન્સ અને તેના શહેર ટુલુઝ ખાતે થાય છે. દક્ષિણ ફ્રાન્સના આ શહેરમાં ભૂગર્ભમાં ચાલતી કંપનીની એક સોફિસ્ટકેટેડ ફેક્ટરીમાં રૉબોટ (માનવયંત્રો) વડે સેટેલાઇટ્સની નિર્માણ વિધિ ચાલે છે. અહીં રૉબોટ દ્વારા ઇલેક્ટ્રોનિક્સ સરકિટ પર એ પ્રકારની રાસાયણિક વિધિ થાય છે, જેમાં સેટેલાઇટ્સ કામ કરે ત્યારે વધારાની ગરમી બહાર નીકળી જાય અને સરકિટ કામ કરતી બંધ ના પડે. એક ડેસ્ક જેવડા બોક્સમાં સમાઈ જાય એવા હજારો સેટેલાઇટ્સ અહીં તૈયાર થઈ રહ્યા છે. માસ પ્રોડક્શન. ખૂબ મોટી સંખ્યામાં તેનું નિર્માણ કરવાનું વનવેબ કંપની માટે અનિવાર્ય છે. ૨૦૧૨માં કંપનીની સ્થાપના થઈ હતી. ગયા ફેબ્રુઆરીમાં કંપનીએ માત્ર છ સેટેલાઇટ્સ લોન્ચ કરીને શ્રીગણેશ કર્યા. કંપની ભવિષ્યમાં બે હજાર સેટેલાઇટ્સ લોન્ચ કરવા ધારે છે. ૨૦૨૭ સુધીમાં ૯૦૦ તરતા મૂકાશે. આટલી મોટી સંખ્યામાં સેટેલાઇટ્સ તરતા મૂકવા તે ભગીરથ કાર્ય છે.

ઉપગ્રહોના માધ્યમથી સંદેશાવ્યવહારની પ્રવૃત્તિમાં રોકાયેલી સૌથી જૂની કંપની ‘ઇન્ટેલસેટ’ છે. જોકે તેની શરૃઆત જુદા જ ઉદ્દેશ્ય સાથે થઈ હતી. ૫૪ વરસ જૂની કંપની આજે પણ દુનિયામાં સૌથી વધુ તરતા ૫૯ ખાનગી ઉપગ્રહો ધરાવે છે, પણ આ સર્વોપરિતા હવે થોડા સમય માટે જ છે. દુનિયામાં જે સ્થળોએ આસાનીથી ઇન્ટરનેટ સેવા ઉપલબ્ધ નથી બનતી ત્યાં એ સેવાઓ પૂરી પાડવામાં અપાર ધંધાકીય તકો રહેલી છે. નોર્ધર્ન સ્કાય રિસર્ચ નામની એક ભરોસાપાત્ર કન્સલ્ટન્સી કંપની દ્વારા થયેલા સર્વેક્ષણ અનુસાર દુનિયાના સાડા ત્રણ અબજ (૩૫૦ કરોડ) લોકોને આવરી લેતા લગભગ ૪૭ કરોડ ઘર આજે પણ ઇન્ટરનેટ સેવાથી વંચિત છે. વનવેબ અને બીજી કંપનીઓ માને છે કે પૃથ્વીથી ખૂબ દૂરની ભ્રમણકક્ષામાં મોટા કદના ઉપગ્રહો ગોઠવવાથી ખર્ચ વધુ આવે છે. ટૅક્નોલોજીનું આ મોડેલ ખર્ચાળ છે. ફલતઃ આમ જનતા સુધી ઇન્ટરનેટ આસાનીથી પહોંચાડી શકાતું નથી. ટૅક્નોલોજીની મર્યાદાઓ પણ નડે છે. જો પૃથ્વીથી નજીક નાના કદના અનેક સેટેલાઇટ્સ તરતા મૂકવામાં આવે તો ખર્ચની અને ટૅક્નોલોજીની બંને મર્યાદા તોડી શકાય.

પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરતો કોઈ પણ સેટેલાઇટ કે ચીજ પૃથ્વીનું એક ચક્ર પૂરું કરવામાં કેટલો સમય લે છે તેનો આધાર પૃથ્વીથી તે કેટલો દૂર છે તેના પર છે. એ સામાન્ય વાત પૃથ્વી પર પણ સાચી છે કે તમે જેટલો મોટો ફેરો (રાઉન્ડ) લગાવો એટલો વધુ સમય લાગે. છતાં અવકાશમાં કેટલીક વિશિષ્ટ સ્થિતિ પણ બને છે. પૃથ્વીથી ત્રણ લાખ એંસી હજાર (૩,૮૦,૦૦૦) કિલોમીટર દૂર આવેલા ચન્દ્રને પૃથ્વીની ફરતે એક ચક્ર (પ્રદક્ષિણા) પૂરું કરવામાં એક મહિનો (લગભગ) લાગે છે. ઇન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન પૃથ્વીથી માત્ર ૪૦૦ કિલોમીટર દૂર અવકાશમાં છે. તે પૃથ્વી ફરતેનો એક ફેરો માત્ર દોઢ કલાકમાં પૂરો કરે છે, પરંતુ પૃથ્વીથી ૩૬ હજાર કિલોમીટર દૂર એક વિશિષ્ટ સ્થિતિ બને છે, જેને વિજ્ઞાનીઓ રમૂજની ભાષામાં ‘સ્વીટ સ્પોટ’ કહે છે. લગભગ આટલી ઊંચાઈએ ગોઠવાયેલા ઉપગ્રહો પૂરા ચોવીસ કલાકમાં પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા પૂરી કરે છે. અહીં સ્થિતિ એવી પેદા થાય છે કે ઉપગ્રહ ઘૂમતો હોવા છતાં પૃથ્વીના કોઈ એક સ્થળ પર સતત મંડારાયેલો રહે છે. આ પ્રકારે ગોઠવાયેલા સેટેલાઇટ્સને ‘જીઓસ્ટેશનરી’ કહે છે. મુંબઈની ઉપર ગોઠવાયેલો હોય તો એ સતત મુંબઈ પર જ રહે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ભમરડાની માફક ધરી પર ફરવાની

પૃથ્વીની ઝડપ અને જીઓસ્ટેશનરી સેટેલાઇટની ઝડપ, એકમેકને મેચ થાય તેમ, સરખી રહે છે. આજે આવા અનેક સેટેલાઇટ્સ તરી રહ્યા છે. દુનિયાનો ડાટા અને બ્રોડકાસ્ટ ટ્રાફિક (જેમ કે ટાટા સ્કાય, ડિશ ટીવી, ઍરટેલ ડિશ)નો વ્યવહાર આ જીઓસ્ટેશનરી દ્વારા થાય છે.

જીઓસ્ટેશનરી મૉડેલનો ફાયદો એ છે કે પૃથ્વી પરથી જે એન્ટેના મારફતે સેટેલાઇટને ડાટા મોકલવામાં આવે તે અને સેટેલાઇટ તરફથી જે ડાટા આવે તેને પૃથ્વી પર રિસીવ કરે તે બંને એન્ટેનાઓને વારંવાર ખસેડવાની કે ગોઠવવાની જરૃર પડતી નથી, કારણ કે દાખલા તરીકે ભારત પરનો સેટેલાઇટ સતત ભારત પર જ હોય, પણ મૉડેલની એક મહત્ત્વની તકલીફ એ છે કે આકાશમાં એટલે દૂર સુધી (૩૬ હજાર કિલોમીટર અને તેથી વધુ) સિગ્નલો મોકલવા માટે એક જબરા એન્ટેનાની અને મોટી માત્રામાં ઊર્જાની જરૃર પડે છે. ઉપરાંત આ સિગ્નલો પ્રકાશની ઝડપે ગતિ કરતાં હોવા છતાં પૃથ્વી પરથી સિગ્નલો છૂટે અને જીઓસ્ટેશનરી સેટેલાઇટ સુધી પહોંચે અને ત્યાંથી પૃથ્વી પર પાછા ફરે તે પ્રવાસમાં સિગ્નલોને અરધી સેકન્ડનો સમય લાગે છે. તમે એ માર્ક કર્યું હશે કે ક્રિકેટની રમતનું લાઈવ પ્રસારણ ટીવી પર અને રેડિયો પર સાથે સાથે ચાલતું હોય ત્યારે રેડિયોની કોમેન્ટરીમાં ખેલાડી આઉટ થઈ ગયો હોય ત્યારે ટીવી પર ખેલાડી આઉટ થવાનો બાકી હોય. રેડિયોનું નેટવર્ક સ્થાનિક રેડિયોવૅવ્ઝ પર કામ કરે તેથી સહેજ વહેલા સિગ્નલો મળે. તેમાં પણ જો ટીવી સ્ટુડિયોમાં કોમેન્ટેટરો ટીવી જોઈને કોમેન્ટરી કરતા હોય તો અરધી સેકન્ડનો ટાઇમ લેગ બેવડાઈને એક સેકન્ડનો થઈ જાય. સિગ્નલો મળવામાં થતું મોડું બ્રોડકાસ્ટરો માટે કોઈ સમસ્યા પેદા કરતું નથી, પરંતુ જ્યારે સેટેલાઇટ્સના માધ્યમથી બે જણ ફોન પર વાત કરતા હોય ત્યારે ટાઇમ લેગને કારણે વાતચીતમાં સહજતા જળવાતી નથી. આ છેડેથી બોલ્યા પછી સામે છેડેથી જવાબ મળવામાં વાર લાગે છે. આ પ્રકારના કનેક્શનને કારણે ડાટાની ક્વૉલિટી પણ જળવાતી નથી. ઘણી ઓનલાઇન સેવાઓ નબળી ચાલે છે અથવા ઠપ થઈ જાય છે.

પૃથ્વીથી વધુ નજીકની ભ્રમણકક્ષામાં સેટેલાઇટ્સ ગોઠવી ઇન્ટરનેટ સેવા પૂરી પાડવાના પ્રયત્નો નેવુના દાયકાની ટૅક્નોલોજી જુવાળ વખતે શરૃ થયા હતા. પશ્ચિમની ત્રણ કંપનીઓ ટેલિડેસિક, ઇરિડિયમ અને ગ્લોબલસ્ટાર દ્વારા લો-અર્થ-ઓરબીટ (એલઈઓ=લીઓ) સેટેલાઇટ ઇન્ટરનેટના ક્ષેત્રમાં અબજોના અબજો અમેરિકી ડૉલરનું રોકાણ કર્યું હતું. ખાસ સફળતા નહીં મળવાને કારણે ટેલિડેસિક કંપની તૂટી પડી. આ મૉડેલમાં ઇન્ટરનેટ સેવા એટલી ખર્ચાળ હતી કે માત્ર ઇરિડિયમ ટકી રહી અને તે પણ ઇન્ટરનેટ પ્રોવાઇડર તરીકે નહીં, પણ સેટેલાઇટ ટેલિફોનીના નીશ પ્રોવાઇડર તરીકે. ટેલિફોની પણ ખર્ચાળ જ પડવાની માટે તે ખાસ લોકોની નીશ માર્કેટ પૂરતી સીમિત રહી. વીસ વરસ થયાં, પણ આ લખનારે હજી ઇરિડિયમનો ફોન જોયો નથી અને વાપરનારને પણ જોયા નથી. એટલું ખરું કે તે વખતની ટૅક્નોલોજી ચાલી અને નવો રાહ બતાવ્યો. તેમાંથી ધડો લઈને વનવેબ, સ્ટારલિન્ક વગેરે નવી રીતે સજ્જ બની છે.

ગયા નવેમ્બર મહિનામાં અમેરિકાની ઑથોરિટીએ નવા ૭૫૧૮ સેટેલાઇટ લોન્ચ કરવાની સ્ટારલિન્કની અરજી માન્ય રાખી છે. આજ સુધીમાં કંપનીને કુલ બાર હજાર સેટેલાઇટ્સ લોન્ચ કરવાની પરવાનગી અપાઈ છે. કેનેડાની એક અન્ય કંપની ‘ટેલિસેટ’ ૫૧૨ સેટેલાઇટ્સનો એક ઝૂમખો (કોન્સ્ટેલેશન) તરતો મૂકવાની તૈયારી કરી રહી છે. લેટિન અમેરિકા અને જાપાનના સહયોગમાં ઊભી થયેલી ‘લીઓસેટ’ કંપની માત્ર બિઝનેસના લોકોને સુપરફાસ્ટ સર્વિસ આપવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે ૧૦૮ સેટેલાઇટ્સનું એક માળખું તૈયાર કરી રહી છે. હજી પણ ધંધામાં ટકી રહેલી ઇરિડિયમ આ વરસના અંત સુધીમાં વધુ દસ સેટેલાઇટ્સ લોન્ચ કરીને કુલ ૬૬ સેટેલાઇટ્સનું વધુ મજબૂત નેટવર્ક બાંધશે. ચીની કંપનીઓ પણ પાછળ રહેવા માગતી નથી. ચીન સરકારની માલિકીની એક ટેક કંપનીએ હમણા જાહેર કર્યું છે કે તે ૩૦૦ સેટેલાઇટ્સનો ઝૂમખો તરતો મૂકશે. આ કંપનીએ દસ વરસનો પ્લાન તૈયાર કર્યો છે તે મુજબ આ એક કંપની જ આઠ હજાર કરતાં વધુ સેટેલાઇટ્સની માલિક હશે. આજે આકાશમાં બધા મળીને સાડા સાત હજારથી વધુ સેટેલાઇટ્સ છે. વરસ ૨૦૨૭ સુધીમાં તે સંખ્યા વધીને ૨૩થી ૨૪ હજાર જેટલી હશે.

આ કંપનીઓ લો-અર્થ-ઓરબીટમાં ઉપગ્રહો ગોઠવીને જીઓસ્ટેશનરીમાં નડતી અડચણો ટાળી શકશે. તે પૃથ્વીથી ખૂબ નજીક હોવાને કારણે ડાટા ટ્રાન્સફર થવામાં માત્ર બે-ત્રણ મિલિસેકન્ડનો સમય લાગશે. સિગ્નલો ખૂબ દૂર મોકલવાના રહેતા નથી તેથી સેટેલાઇટોનું કદ ખૂબ ઘણુ નાનું રાખી શકાય છે. જેને લોન્ચ કરવાથી માંડીને ઓપરેટ કરવાનો ખર્ચ ઘણો ઓછો આવે છે. વનવેબ કંપની જણાવે છે કે તેના સેટેલાઇટ્સનું વજન ૧૫૦ કિલોગ્રામ છે અને તે તૈયાર કરવાની કિંમત બેથી પાંચ હજાર ડૉલર જેટલી પડે છે. તેની સરખામણીમાં પરંપરાગત ઢબના સેટેલાઇટ્સ એક ટનથી પણ વધુ વજનના હોય છે અને તે બાંધવામાં જ કરોડો અને અબજથી વધુ ડૉલર લાગી જાય છે. જીઓસ્ટેશનરી પ્રકારના સેટેલાઇટ્સ આટલા બધા ખર્ચાળ હોય છે.

વનવેબ કંપનીએ પ્રથમ ઝૂમખો આકાશમાં ૧૨૦૦ (બારસો) કિલોમીટર અધ્ધર ગોઠવ્યો છે. આ ઉપગ્રહો ત્યાં જઈને સ્થિર બેસી રહેતા નથી. માથા પર આવેલો સેટેલાઇટ સાત મિનિટ પછી ક્ષિતિજની પાછળ આથમી જાય છે, મતલબ કે પૃથ્વીના પાછળના ભાગમાં જતો રહે છે. પરિણામો જમીન પરના વપરાશકારને સેટેલાઇટનો સંપર્ક સતત મળતો રહે તે માટે એકથી કામ ના ચાલે, તે માટે અનેકની હારમાળા જોઈએ. બીજું, આ સેટેલાઇટ સાથે સંપર્કમાં રહેવા માટે એન્ટેના જોઈએ જે તેને આકાશમાં ટ્રેક કરી શકે. હાલના સમયમાં સેલફોનનું નેટવર્ક જે રીતે કામ કરે છે તે વિધિને ઉલટાવો તો સેટેલાઇટનું માળખું સમજી શકાય. જમીન પર સેલફોનના ટાવર ફિક્સડ અથવા એક જગ્યાએ કાયમી હોય છે. વપરાશકાર સેલફોન વડે વાત કરે ત્યારે સૌથી નજીકનો અથવા ઓછો વ્યસ્ત હોય એવો ટાવર સેલફોન સૌપ્રથમ પકડે છે. વાપરનાર ગતિમાં હોય, વાહનમાં હોય તો સેલફોન જરૃરત પ્રમાણે નવા ટાવર પકડે છે. વાત કરનારને તેનો ખ્યાલ આવતો નથી. વનવેબ જેવી સિસ્ટમમાં દરેક સેટેલાઇટ એક હરતાં-ફરતાં સેલફોન-ટાવરનું કામ કરે છે. તે એક ધ્રુવની દિશામાંથી બીજા ધ્રુવની દિશામાં પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે છે. આવી ૧૮ ભ્રમણકક્ષા તે ઘૂમતા રહે છે. તેમના માર્ગનો નકશો રચીએ તો પૃથ્વી પર અક્ષાંશરેખાઓ દોરી હોય તેવું લાગે. આવા ૯૦૦ જેટલા સેલ અથવા ઉપગ્રહો પૃથ્વી પરના દસ લાખ કિલોમીટરથી વધુ એરિયા કવર કરે અને કલાકના ૨૬ હજાર કિલોમીટરની ઝડપે ગતિ કરે. આથી સાત મિનિટ બાદ તે ક્ષિતિજની પેલે પાર જતો રહે, પરંતુ પૃથ્વી પર માથા પર આવેલા સેલ-સેટેલાઇટ સાથે સંપર્ક બંધાયા પછી સાત મિનિટ કરતાં પણ વધુ વાત ચાલે તો વાત આગળ ધપાવવાની, ટ્રાન્સમિશન ચાલુ રાખવાની જવાબદારી ત્યાર બાદ માથા પર આવેલો સેલ-સેટેલાઇટ સંભાળી લે છે. વાત ખોરવાતી નથી અને ગ્રાહકને તેની ખબર પડતી નથી.

આકાશમાંના આ નેટવર્ક સાથે સંપર્ક સાધવાના ત્રણ માર્ગ છે. એક તો જમીન પર સેલફોન ટાવર પર એન્ટેના ગોઠવવામાં આવે. ત્યાંથી સીધા જ મોબાઇલ ફોનમાં ડાટાનો પ્રવાહ અથવા આવનજાવન ચાલુ કરી શકાય. સામાન્યપણે હાલમાં આ કામ ફાઇબર ઓપ્ટિક, માઇક્રોવેવ અથવા કેબલ લિન્કથી થાય છે, જેની નવી ટૅક્નોલોજીમાં જરૃર નહીં પડે. બીજો વિકલ્પ એ હશે કે ઘરમાં કે ઑફિસોમાં વપરાશકારો પોતાના નાનકડા ગ્રાઉન્ડ ટર્મિનલ્સ વસાવે. આ નાના કદના અને સસ્તી કિંમતના એન્ટેના હશે જે સીધા સેટેલાઇટ્સ સાથે સંપર્ક સાધી શકે. આજની ટીવી ડિશો આ કામને મળતું આવે તેવું કામ કરે જ છે. ત્રીજા વિકલ્પમાં વાહનો પર ગ્રાઉન્ડ ટ્રર્મિનલ ગોઠવી શકાશે. આજે ડ્રાઇવર વગર ચાલતી મોટરકારો તૈયાર કરવામાં દુનિયા ખૂબ ધ્યાન આપી રહી છે ત્યારે આ પ્રકારની લિન્ક અથવા એન્ટેના અનિવાર્યપણે ઉપયોગી નીવડશે, કારણ કે ડ્રાઇવરલેસ કાર કાર્યક્ષમ રીતે દોડે તે માટે એક વિસ્તારને લગતા પુષ્કળ ડાટાની આપલેની તેને જરૃર પડશે. એવડા મોટા વિસ્તારના ડાટાની જરૃર પડશે જેટલો વિસ્તાર જમીન પરનો એક સેલ-ટાવર કદાચ કવર પણ ના કરતો હોય. સેટેલાઇટના રસ્તે તે કાર્યક્ષમપણે થઈ શકશે. સ્પેસએક્સ કંપની પોતે જ, ટેસલા કંપની વડે ડ્રાઇવરલેસ કાર વિકસાવી રહી છે.

આકાશમાંથી મળતા વિશાળ ઇન્ટરનેટ ડાટાને ઝીલવા માટે જમીન પર મોટી ડિશો ગોઠવાશે, જે ગેટવેનું કામ કરશે અને ગેટવે તરીકે જ ઓળખાશે. દાખલા તરીકે તમે તમારી ઑફિસમાં બેસીને એક ઈ-મેઇલ રવાના કરશો તો તે પ્રથમ નજીકના નવા સેટેલાઇટ નેટવર્ક પહોંચશે. મતલબ કે તમારા માથા પરથી જે સેટેલાઇટ પસાર થતો હશે ત્યાં પહોંચીને જમીન પરના ગેટવે પર પરત આવશે અને ત્યાંથી તે તેના સરનામા તરફ આગળ વધશે.

હજારો સેટેલાઇટનું નિર્માણ પણ ખૂબ સસ્તું બન્યું છે અને લોન્ચ કરી આપનારી સંસ્થાઓ અથવા કંપનીઓ વચ્ચે સ્પર્ધા વધી હોવાથી લોન્ચિંગનો ખર્ચ પણ ખૂબ ઘટ્યો છે. વળી, રોકેટો પણ વધુ કાર્યક્ષમ અને વધુ સસ્તાં બન્યાં છે. લોન્ચિંગની પ્રવૃત્તિ ચલાવતી યુરોપની એરિનસ્પેસ કંપનીએ વનવેબના ૨૧ લોન્ચ હાથ ધરવા માટે ૧૧૦ અબજ ડૉલરનો કોન્ટ્રેક્ટ લીધો છે. કંપની માટે રશિયાના સોયુઝ ક્રાફ્ટ ફ્રેન્ચ ગુયાના અથવા કઝાખસ્તાન ખાતેથી પ્રત્યેક ખેપમાં ૩૪થી ૩૬ સેટેલાઇટ્સ લઈ જશે. એમેઝોનના સ્થાપક જેફ બેઝોસે પણ ‘બ્લ્યુ ઓરિજિન’ નામથી રોકેટ કંપની શરૃ કરી છે. વનવેબ આ બ્લ્યુ ઓરિજિન્સના રોકેટ વડે લોન્ચિંગ કરવા પણ ધારે છે. ચાર્લ્સ બ્રોન્સનના વિરજિન ગ્રૂપે અને ઍરબસ તેમજ સોફ્ટબેન્કે પણ આ બ્લ્યુ ઓરિજિનમાં મૂડી રોકી છે. વિરજિન ઓરબીટ કંપનીના જે સેટેલાઇટ ખરાબ થઈ જાય તેની જગ્યાએ અવકાશમાં નવા સેટેલાઇટ્સ ગોઠવી આપવાનો કોન્ટ્રેક્ટ પણ જેફ બેઝોસની કંપનીએ લીધો છે. યુરોપ અમેરિકાની ટોચની કંપનીઓ અને તેના માલિકો નવી ટૅક્નોલોજીની કંપનીઓમાં પરસ્પર મૂડીરોકાણ કરી રહ્યા છે. ઇલોન મસ્કની સ્પેસએક્સ કંપની પોતાના સેટેલાઇટ્સ પોતાના જ રોકેટો વડે લોન્ચ કરશે.

આજે ડિમાન્ડ છે એટલી માત્રામાં ઝડપભેર સેટેલાઇટ્સનું નિર્માણ થતું નથી. એક સેટેલાઇટ પૂરો તૈયાર કરવામાં બે વરસ જેટલો સમય લાગી જાય છે. તેની સામે રોકેટો રાહ જોઈને તૈયાર પડ્યાં છે. જે માત્રામાં ડિમાન્ડ આવી છે તેને પહોંચી વળવા જેટલી તૈયારી સેટેલાઇટ્સ નિર્માણ કંપનીઓ ધરાવતી નથી. વનવેબ અને સ્પેસએક્સ જેવી કંપનીઓએ માત્ર નવા સેટેલાઇટ્સ જ બાંધવાના નથી, પણ તે બાંધવા માટેની આખી વ્યવસ્થા વિકસાવવી પડી હતી. ટુલુઝમાં વનવેબ બે વરસથી પ્રવૃત્ત છે ત્યારે ગયા ફેબ્રુઆરી સુધીમાં માત્ર છ સેટેલાઇટ તૈયાર થયા હતા. હવે અમેરિકાના ફ્લોરિડા ખાતે કંપનીએ નવી ફેસિલિટી ઊભી કરી છે. હવે કંપની સપ્તાહમાં દસ સેટેલાઇટ તૈયાર કરવા ધારે છે. એક મોટા બોક્સમાં સેટેલાઇટ સમાઈ જાય છે, પણ તે તેના એન્ટેના અને સોલાર પેનલને સાથે જોડવામાં આવે તો. મૂળ સેટેલાઇટનું કદ તો બીચ બોલ (દરિયા કાંઠે રમાતી રમતનો બોલ) જેવડું જ છે. વનવેબ કંપની આ વરસના અંત સુધીમાં ઉત્તર ધ્રુવ નજીકના અલાસ્કા અને અન્ય પ્રદેશોમાં કનેક્શન આપવાનું શરૃ કરી દેશે.

હજી ટૅક્નોલોજી અને તેની ઉપયોગિતા ગર્ભાવસ્થામાં છે. કશું પુરવાર થયું નથી. સેટેલાઇટ જેટલા પાવરફુલ હોવા જોઈએ એટલા જ વાપરફુલ જમીન પરના એન્ટેના હોય તો જ સેટેલાઇટનું ટ્રેકિંગ અસરકારક બને. તે માટે અમુક અગ્રણી એન્ટેના – નિર્માતા કંપનીઓ કાર્યરત છે, પરંતુ તેઓનું કહેવું છે કે આ સિસ્ટમ ખર્ચાળ બની રહી છે. શહેરો કે વર્તમાન નેટવર્કોથી દૂર વસતાં લોકો મુખ્યત્વે ગરીબ તબક્કાના હોય છે. ઘરવપરાશ માટેના એન્ટેનાની ડિશ હશે તો એક મોટા પિત્ઝાના કદ જેવડી, પણ તેની કિંમત કમ સે કમ ૨૦૦ અમેરિકન ડૉલર હશે જે ભારતના લગભગ ચૌદ હજાર રૃપિયા થાય. ભારતના ગ્રામ્ય પ્રદેશોમાં લોકો તે વસાવી નહીં શકે. છતાં સરકાર જો રેશનની દુકાનોમાં આ સવલત પૂરી પાડે તો લોકોએ ઝાડ પર ચડીને કનેક્શન મળવાની રાહ જોવી નહીં પડે. ઑફિસો અને વેપારમાં તેનો વધુ ઉપયોગ થશે. કિમેટા અને ફેઝોર નામની કંપનીઓ એન્ટેના વિકસાવી રહી છે. તેઓ ઘર માટે કનેક્શન આપવા રાજી નથી. માત્ર બિઝનેસોને જ આપશે. ટૅક્નોલોજીના આધારે ગેટવે બાંધવાના અને સર્વિસ વિસ્તરણના જુદા જુદા મૉડેલો જુદી જુદી કંપનીઓ તૈયાર કરી રહી છે. ટેલિસેટ કંપનીએ પૃથ્વીની સપાટીને પોતાની રીતે હજારો ખંડોમાં વહેંચી નાખી છે અને તેમાંથી કયા કયા ખંડ અથવા વિસ્તાર નફાકારક પુરવાર થશે તે નક્કી પણ કરી નાખ્યું છે. ઓથ્રીબી કંપનીએ એવી વ્યવસ્થા વિકસાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે જેમાં મહાસાગરોમાંના દૂરદરાજના ટાપુઓને ઇન્ટરનેટ કનેક્ટિવિટી આપવામાં આવશે, જે ટાપુઓ અન્યથા રેગ્યુલર કનેક્ટિવિટી ધરાવતા નથી. જમીન પર ગેટવે બંધાવાની વિધિ ખર્ચાળ હશે અને પૂરતા પ્રમાણમાં ગ્રાહકો ના મળે તો મૂડીરોકાણ માથે પડે. આ કારણથી મૂડીરોકાણકારો પ્રોફિટેબલ પોકેટ્સ શોધી રહ્યા છે. તેનો અર્થ એ કે ઘરમાં કનેક્શન મેળવવાનું મોંઘું પડશે. વ્યાપ વધશે તેમ સસ્તું થશે. ત્યાં સુધી મોબાઇલ સર્વિસ પૂરી પાડતી કંપનીઓ અથવા કેરીઅરો જેવા કે જીઓ, આઇડિયા વગેરે સેટેલાઇટ નેટવર્કની સેવા મેળવી ગ્રાહકો સુધી પહોંચાડે તો લાભ મળે.

આકાશમાં હજારો સેટેલાઇટ્સ ગિરદી કરે તો બીજી નવી સમસ્યાઓ પેદા થશે. સેટેલાઇટ્સનાં ઝૂમખાં કે અન્ય એકલ-દોકલ સેટેલાઇટ એકબીજા સાથે અફળાઈ શકે છે. બીજા કોઈ સ્પેસક્રાફ્ટ (અવકાશયાન) વગેરે સાથે અફળાય તો મોટો અનર્થ થાય. એક હજાર કિલોમીટર ઊંચે દુર્ઘટના સર્જાય તો તે ખૂબ નુકસાનકારક પુરવાર થશે તેમ નિષ્ણાતોનું માનવું છે. જીઓસ્ટેશનરી સેટેલાઇટ્સથી એકમેકથી ખૂબ દૂર હોય છે અને વધુ ઊંચા નીચા હોય છે તેથી દુર્ઘટનાની શક્યતા નહિવત્ રહે છે. નાના ઉપગ્રહોનાં ઝૂમખાંને ધરતી પરથી મેનેજ કરવાનું મુશ્કેલ હશે. તેમાં ઊર્જા અથવા બેટરીની શક્તિ એટલી ઓછી હશે કે તે કોઈ બીજા અસ્તિત્વ સાથે ટકરાવા જઈ રહ્યો હોય અને તે અગાઉથી જાણી શકાય તો પણ તેને રોકી શકાશે નહીં. તેનો ઉપાય એ થઈ શકે કે સેટેલાઇટ સાથે ગતિ અથવા ધક્કો પુરો પાડે તેવા થ્રસ્ટર જોડી શકાય, પણ નાના સેટેલાઇટ્સ સાથે મોટા થ્રસ્ટરો જોડવાનું પણ અતિ ખર્ચાળ બને છે. તેથી એ વિકલ્પ પોસાય તેવો નથી. વનવેબ દ્વારા એક સારો વિકલ્પ ડેવલપ કરવામાં આવ્યો છે. નબળો અથવા ખરાબ થઈ ગયેલો સેટેલાઇટ તેના કાફલામાંથી તુરંત અને આપોઆપ ખરી પડે છે. જમીન પર પહોંચતા પહેલાં જ ઘર્ષણને કારણે તે સગળીને રાખ થઈ જાય.

સેટેલાઇટ્સના માળખા પર કયા દેશનું આધિપત્ય (જ્યુરિસડિક્શન) ગણવું તે પણ પ્રશ્ન ઊભો થશે. સામાન્યપણે જે દેશમાં અથવા જે દેશનું રાઉટર વપરાતું હોય તે દેશના અધિકાર ક્ષેત્રમાં તે નેટવર્ક ગણી શકાય, પણ સેટેલાઇટ માળખામાં તે વ્યવસ્થા રહેતી નથી. સરકારો પણ ચિંતામાં છે, કારણ કે તેનાથી એવું માળખું રચાશે જેને મોનિટર કરવાનું કે તેના પર અંકુશ મૂકવાની યંત્રણા સરકાર પાસે નહીં હોય. વનવેબ એવી યંત્રણા બાંધવા માગે છે જેમાં પૃથ્વી પર જુદાં જુદાં સ્થળોએ ૩૯ ગેટવે બાંધવામાં આવશે અને ત્યાંથી ડાટા ટ્રાફિક મોકલી કે મેળવી શકાશે. જોકે હૅકિંગના, જ્યુરિસડિક્શનની સમસ્યાઓ તો રહેશે જ. આ બધા સવાલો વચ્ચે એ જરૃર જણાઈ રહ્યું છે કે ૨૦૨૦ કે ૨૦૨૫ સુધીમાં દુનિયાના અનેક લોકોનાં ઘરે પાણીની લાઇનો પહોંચી નહીં હોય, ટોઇલેટની સુવિધા નહીં હોય, પણ ઇન્ટરનેટ હશે.
—————————–