ઇન્સાનનો ગજગ્રાહ

• ચર્નિંગ ઘાટ – ગૌરાંગ અમીન

માણસખાઉ ના થઈ શકે એ એનો વાંક નથી
સાદું ‘ને સાધુ જીવન જીવતો હાથી રાંક નથી

હાથણ ‘ને તેનું બચ્ચું હણાયા. કેરાલા સો ટકા સાક્ષર કહેવાય છે. કેરાલામાં સામ્યવાદીઓના પગલે લોકોને લાગણીશીલ ‘ને તર્કથી ચાલનારા ગણાવવામાં આવે છે. કેરાલા ટૂરિઝમવાળા કેરાલાને ગોડ્સ ઓન કન્ટ્રી એટલે કે ઈશ્વરનો પોતાનો દેશ ગણે છે. છતાં કેરાલામાં હાથીના શિકારીઓએ અસંખ્ય હાથીઓ મારેલા છે. કેટલાય ફૂટેલા સત્તાવાનો હશે છતાં દર વર્ષે કશુંક તો હાથીના શિકાર અંગેનું ત્યાં પકડાય જ છે. મેનકા ગાંધી વર્ષે ૬૦૦ હાથીના શિકારની વાત કરી મલ્લપુરમની નકારાત્મક બાજુ વિષે જે કહે તેમાં ડિસ્કાઉન્ટ આપો તોય આંખ ફાટી જાય. ૧૯૮૨માં ભારતમાં એશિયાડનું આયોજન થયું હતું. ગેમ્સના મેસ્કોટ તરીકે પસંદ થયેલ હાથી અપ્પુ લોકોમાં ખૂબ પ્રિય થયેલો. મૂળ કુટ્ટીનારાયણન નામનો એ હાથી ૧૪ મે, ૨૦૦૫ના રોજ અકસ્માતી ફ્રેક્ચર્સને લીધે આવેલ તકલીફોને અંતે મૃત્યુ પામેલો. ભારતમાં ઘણાને દુઃખ થયેલું, પરંતુ આ વખતે હાથીની હત્યા થઈ છે. મા ‘ને તેના ગર્ભમાં રહેલા બાળની. ભારતમાં બહુ બધાં માણસો રડી પડેલાં. અનામ હાથીનો બેનામ ખૂની ઇન્સાન ગુમનામ છે.

વિદેશીઓ આશ્ચર્ય કે આઘાતમાં પડતાં હોય છે કે ઇન્ડિયામાં હાથી પર બેસીને માણસ નીકળે? આપણે સ્મિત સાથે કહીએ કે હા, અમારા ભારતમાં તો એવું હોય એમાં શું? અમે હાથીને નમીને ખાવાનું ધરાવીએ કે મહાવતને દાન આપીએ ‘ને આશીર્વાદ પામ્યા કરીને ખુશ થઈએ. અરે, અમારે ત્યાં તો બહાર નીકળ્યા હોઈએ અને હાથી દેખાય એટલે શ્રેષ્ઠ શુકન ગણીએ, પણ જમાનો અંગ્રેજી ભાષામાં થતી લાગણીહીન દલીલબાજીનો છે. અનાનસમાં છૂપાવેલા ફટાકડા સુવર માટે હતા એવી દલીલ સામે ભારતીયતા વિરોધી પર્યાવરણવાદીઓ ચૂપ મર્યા. ઘણા બોલ્યા કે માંસ ખાનારા લોકો હાથી પર ખોટો પ્રેમ બતાવે છે. તો ઘણા બોલ્યા કે કેરાલાની બિનભાજપી સરકાર ‘ને સેક્યુલર લોબી સામે આ ખોટો ઊહાપોહ છે. અસામાન્ય ઇન્સાનોમાં હાથીના શિકાર ‘ને હાથીના મહત્ત્વ પર ખાસ ચર્ચા ના થઈ. ભારત માટે શરમની બાબત છે કે આપણે આવા દિવસ જોવા પડે છે. હશે. આપણે હાથણ ‘ને એના બાળને શ્રદ્ધાંજલિ આપીએ.

હાથી શબ્દ ગુજરાતીમાં ‘ને હિન્દીમાં સંસ્કૃત શબ્દ હસ્તીનું હત્થિ થયું તેના પરથી બન્યો છે. માનવી સામાજિક થયો તે પહેલાંનો હાથી ભારત ‘ને ભારતના માણસ સાથે જોડાયેલો છે. વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ ગણાતી મધ્યપ્રદેશના ભીમબેડકા ખાતે આવેલી પ્રાગૈતિહાસિક ગુફાઓમાં ઝૂ-રોક તરીકે ઓળખાતા ખડક પર હાથીનું ચિત્ર છે. કુલે ત્યાં હાથીનાં ૬૧ ચિત્ર છે. ઘણા ચિત્રોમાં હાથી પર માણસે સવારી કરી છે. રામાયણ ‘ને મહાભારત કાળમાં હાથી પાળવામાં આવતાં. પશ્ચિમમાં હોર્સ-પાવર ચલણમાં આવેલો તો આપણે ત્યાં રામાયણના વાલિ સિત્તેર હજાર હાથીનું ‘ને મહાભારતના ભીમ દસ હજાર હાથીનું બળ ધરાવતા હતા એમ કહેવાય છે. અજંતાની ગુફામાં જળમાં ક્રીડા કરતાં હાથીનું ચિત્ર છે. ઇલોરામાં હાથીનું ચર્મ પહેરેલાં ગજાન્તક શિવનું શિલ્પ છે. આઠ લક્ષ્મીમાં એક ગજલક્ષ્મીનું સ્વરૃપ છે. કોક પંડિતના રતિરહસ્ય ગ્રંથમાં હસ્તિની પ્રકારની સ્ત્રીનું વર્ણન છે.

જેના સૈન્યમાં ૯૦૦૦ હાથી હતા એવા ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ સેલ્યુકસને હરાવ્યા બાદ તેને યુદ્ધ માટેના ખાસ એવા ૫૦૦ હાથી ભેટ આપેલા જેને કારણે એ પછીના ભારત બહાર કરેલાં યુદ્ધોમાં સેલ્યુકસ વિજેતા બનેલો. પોરસના હાથીઓ જોઈને એલેક્ઝાન્ડરના સૈન્યના શ્રેષ્ઠ ઘોડાઓ પણ ગભરાઈ જતા હતા ‘ને એ બિયાસ નદી પાસેથી પાછો હટ્યો હતો. એ સમયે પશુવિદ્યાના જાણકારો હતા, જેમાં હાથીના વિશેષજ્ઞ એવમ વૈદ્યનું મહત્ત્વ અનન્ય હશે. કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં નબળા પડતાં કૌરવોમાં શક્તિ સંચાર કરવા હાથીયુદ્ધમાં પ્રવીણ એવો દુર્યોધન હાથી પર સવાર થઈને આવે છે. ઇન્દ્ર દેવ સૂર્યના ભાઈ ‘ને વાદળોના હાથી કહેવાતાં સંપૂર્ણ શ્વેત એવા અભ્રમુના પતિ ‘ને કશ્યપ તથા કદ્રુના પુત્ર ઐરાવત પર સવારી કરે છે જે પાંચ સૂંઢ ‘ને દસ દાંત ધરાવે છે. જૈન ‘ને બુદ્ધ ધર્મ મુજબ અમુક યક્ષ જેવા જીવ હાથીનું મસ્તક ધરાવે છે. હિન્દુઓમાં સૌથી પહેલાં જેમને યાદ કરાય છે એ ગણેશ હાથીનું મસ્તક ધરાવે છે. વિશાળતા, સંવેદનશીલતા ‘ને જાતીય વૃત્તિ કે શક્તિ સાથેના ગાઢ સંબંધ સૂચવવા ભરણી નક્ષત્રનું પ્રતીક હાથી છે.

દસ મહાવિદ્યામાં એક મોઢેશ્વરી યાને હાથી પર આરૃઢ માતંગી માતા છે. મૌર્ય કાળમાં સિક્કા પર હાથીની છાપ રહેતી. દક્ષિણમાં સાતવાહન સહિત અન્ય વંશોના સિક્કા પર પણ હાથી બિરાજમાન રહેતો. એક સમયે લોકો સર્કસમાં હાથી જોઈ શકતાં કે આજની જેમ જ્યાં પ્રાણી સંગ્રહાલય હોય ત્યાં. જાડા મનુષ્યને આપણે ત્યાં ઘણા હાથી જેવો કહે. ‘તારક મહેતા કા ઉલ્ટા ચશ્મા’ સિરિયલમાં હાથીભાઈ છે. રુડ્યાર્ડ કિપલિંગે મોગલીની વાર્તામાં હાથીનું નામ હાથી રાખેલું. ઓડિશાની ઉદયગીરી ગુફા કે હાથીના નામની હસ્તગિરિ ગુફા વડે હાથીનું મહત્ત્વ વિશેષ હતું એ જાણી શકાય છે. સાંચીના સ્તૂપમાં હાથીનું ઉચ્ચ સ્થાન જોવા મળે છે. આજના અક્ષરધામમાં હાથી જોવા મળે છે. ધોમધખતા ઉનાળા પછી વરસાદ સારો થાય એ માટે પુરીના જગન્નાથજીને હાથીનું મહોરું પહેરાવવાની પરંપરા છે. મુંબઈ નજીક ઘરપુરીમાં જે હાથીનું શિલ્પ બ્રિટિશર્સ ૧૮૬૪માં બ્રિટન ઉપાડી જવા પ્રયત્ન કરેલો ‘ને તોડી નાખેલું તે જોઈને પોર્ટુગીઝોએ ત્યાંની ગુફાઓને એલિફન્ટા કેવ્ઝ નામ આપેલું.

પંચતંત્રની વાર્તાઓમાં હાથીની વાર્તાઓ જાણીતી છે. હાથી કેવળ તેના કદ કે તેની તાકાતને કારણે નહીં, તે શાકાહારી છે તેને કારણે પણ ભારતમાં લોકપ્રિય છે. બહુમત નાના બાળક હાથી જુએ તો તેની સાથે રમવા ઇચ્છે, સિવાય કે હાથી બાંધેલો હોય કે આકરો થયો હોય. બાળવાર્તા સાથે છપાયેલા ચિત્રમાં હાથીનું ચિત્ર એકદમ ક્યૂટ લાગતું હોય છે. ભારતીય કહો કે હિન્દુ સંસ્કૃતિ કમ સે કમ ૫૫૦૦ વર્ષ જૂની છે એવું વિદેશમાંય મનાય છે. આપણે ત્યાં હાથીને ઈશ્વરનો પ્રતિનિધિ પણ મનાય છે. હાથીને જોઈને મોટા ભાગે સૌને ગણપતિ યાદ આવે, તો ઘણાને શનિ મહારાજ. હાથી પર સવાર થવા માટે શાસ્ત્રની મદદ કે પંડિતની સલાહ લેવામાં આવતી કેમ કે હાથી એટલે પવિત્રતાનું જીવંત સ્વરૃપ. જાણકારો હાથી પર સવારી કરીને વરરાજાને જાન કાઢવાની ના પાડે. ઘોડે ચઢતાં પહેલાં ભારતમાં જવલ્લે જ કોઈ ઘોડાને વંદન કરતું હશે, પણ હાથી પર આરોહણ કરતાં પહેલાં ઘણા ભારતીયોમાં હાથીને નમસ્કાર કરવું એ ફરજ રહી છે.

હાથણ જ્યારે માસિકમાં હોય ત્યારે પોતાના આગવા નશામાં હોય. ત્યારે તે માથા માટે વપરાતા સંસ્કૃત શબ્દ મસ્તિમાં છે તેમ કહેવાતું. યોગીઓ ‘ને સૂફીઓના આધ્યાત્મિક આનંદ માટે તેના પરથી મસ્તી શબ્દ વપરાતો થયો. પછી આપણે સંસારી કે સામાન્ય મજા માટે મસ્તી શબ્દ વાપરતાં થયા. પછી અમૂલે છાશ માટે વાપર્યો. અંતે હાથીથી સાવ નીચે ઊતરી ઘણાએ મસ્તી આગળ અન્ય શબ્દ મૂકીને પૂરું કર્યું. હાથીને શેરડી ખૂબ પ્રિય એ રીતે શબ્દનો લોકોપયોગ શેરડીના રસને મસ્તી સાથે જોડત તો મસ્ત કહેવાત. ખેર, હાથણના પિરિયડ દરમિયાન હાથીના કાન ‘ને આંખ વચ્ચે માથાના ભાગમાંથી એક મીઠું દ્રવ્ય ઝરે જેને મદ કહેવાય. જી, એ રીતે મદમસ્ત શબ્દ જન્મેલો. ‘ને મદ પરથી મદિરા. કાલિદાસના રઘુવંશ ‘ને સંગમ કાવ્ય જેવા જૂના કાવ્યમાં એ ઝરતાં રસનો ઉલ્લેખ મળે છે. થોડું ઘણુ એવું જ દ્રવ્ય કોઈ પણ હાથી જ્યારે સતર્ક કે ઉત્તેજિત હોય ત્યારેય ઝરતું હોય છે.

હરપ્પા ‘ને મોહેંજોદરોમાં હાથીની છાપની મુદ્રા મળી આવેલી છે. ભારતમાં રાજાઓના જમાનામાં મહદ દરવાજા હાથી પર મહાઅંબાડી હોય છતાં સરળતાથી આવ-જા થઈ શકે એ માપના ડિઝાઇન થતાં હતા. શિવનેરી કિલ્લાનો હાથી દરવાજો ઘણાને યાદ આવ્યો હશે. મધુબાની કે મિથિલા ચિત્રોમાં ‘ને હિમાચલનાં પહારી ચિત્રોમાં હાથી જોઈ શકાય છે. કાશ્મીર સહિત ભારતના ખૂણેખૂણાની હસ્તકળામાં હાથીનાં દર્શન થાય છે. ચેન્નાઈની કાંચિપુરમ સાડીઓ ‘ને પાટણના પટોળા પર હાથીનાં દર્શન થાય છે. બાટિક હોય કે પેચવર્ક, કલાકારોમાં હાથી પ્રિય રહ્યો છે. નાગાલેન્ડના કાપડ પરનાં ચિત્રો કે આસામ ‘ને મણિપુરના ભરતકામમાં હાથીનાં દર્શન થાય છે. આપણા ગુજરાતનાં ભરતકામ, મોતીકામ કે ચિત્રકામમાં આપણે પ્રેમથી હાથી યાદ રાખીએ છીએ. લાકડાંના ‘ને પથ્થરના કોતરકામ કરેલા તેમ જ કાપડના ‘ને પેપર મેસીના ટ્રેડિશનલ હાથી આપણે જોયા છે. લોકો ઘરના પ્રવેશદ્વાર પાસે હાથીની મૂર્તિ રાખવું શુભ ગણે છે.

કહે છે કે હાથીમાં ૧૧ ગુણ હોય છે. મધ જેવા દાંત, શ્યામ રંગ, મધ જેવી આંખ, પેટ પાંડુવર્ણ, મુખ કમળના જેવી કાંતિવાળું, વાળ ભમરા જેવા, ડોલર પુષ્પ અને ચંદ્રમા જેવા નખ, લિંગ આંબાના પલ્લવ જેવું, શેષ અંગમાં જરા પીળો, સફેદ અને લાલ બિન્દુથી વિચિત્રિત મુખ તથા લાલાશ પડતા લમણા. આવાં લક્ષણવાળો જે હાથી હોય તે હાથીઓનો રાજા બને છે. એવા હાથીને મેળવીને રાજા સમુદ્રપર્યત ભૂમિનો ભોગ કરે છે. સૂંઢ, લમણા, વિષાણ, કર્ણ નેત્ર, સ્નિગ્ધ હોય એવો પાંચ લક્ષણોવાળો હાથી ગજ કહેવાય છે. તે સુખને આપનારો છે. લંબાઈ, જાડાઈ, ઊંચાઈ, બલ, પરાક્રમ, કાંતિ, વીર્ય એ સાત લક્ષણયુક્ત હાથીને હસ્તી કહેવાય છે. તે તેના માલિકના પ્રતાપને વધારનારો છે. ઉત્સાહ, વેગ, સાહસ, મદ, સત્ત્વ, ગુરુત્વ, દક્ષતા, સૂંઢ અને દાંતના કર્મમાં કુશળતા એટલાં લક્ષણવાળો હાથી કુંજર કહેવાય છે. બુદ્ધિ, મેઘા, કુંભસ્થળ, દાંત, આંખ, હૃદય, રુંવાડાં, કાંતિ, પગ, ગુદા, પીઠ અને મદ એ બાર અવયવોયુક્ત હાથી નાગ જાતિના કહેવાય છે. અર્થાત એ બાર લક્ષણવાળો હાથી નાગહસ્તી કહેવાય છે. સ્થૈર્ય, ધૈર્ય, પટુત્વ, વિનીતતા, સુકર્મત્વ, પ્રયોજનાનુકૂળ જ્ઞાન, સુભગતા, અમૂઢતા, અભયત્વ અને ધીરતા આ ભદ્ર હાથીના ગુણ છે.

કહે છે કે હાથી આઠ જાતના હોય છે. ઐરાવત, પુંડરીક, વામન, કુમુદ, અંજન, પુષ્પદંત, સાર્વભૌમ અને સુપ્રતીક. આ આઠ જાત દિગ્ગજની છે. જે હાથીનું શરીર પાંડુર હોય, દાંત લાંબા અને ધોળા પુષ્પ જેવા હોય, રૃંવાડાં ન હોય, થોડા ખાનારા, બળયુક્ત, મોટા કદના, નાના પણ પુષ્પલિંગવાળા, લડાઈમાં ક્રોધયુક્ત, અન્ય સાથે શાંત, થોડું પાણી પીનારા, પુષ્કળ મદને ઝરનારા, પૂંછડે નાના વાળવાળા હોય તેવા હાથી ઐરાવત કુળના કહેવાય છે. જેના શરીર કોમળ હોય, લમણા ખરસટ હોય, મદઝરતા હોય, નિરંતર ક્રોધમાં જ રહેતા, સર્વભક્ષી, બલયુક્ત, તીક્ષ્ણદાંતવાળા હાથી પુંડરીક કુળના કહેવાય છે. જેના શરીર ઠીંગણા અને ખરસટ હોય, કોઈ વખતે જ મદ ઝરે, ખોરાકને લઈને જ બળયુક્ત રહે, બહુ જળ નહિ પીનારા, લમણામાં ઘણા રુંવાડાંવાળા, દાંત કદરૃપા હોય તથા કાન અને પૂંછડું ટૂંકાં હોય તે વામન વંશના સમજવા.

જેનાં શરીર લાંબાં, સૂંઢ લાંબી અને પાતળી, દાંત ખરાબ, શરીર મળથી ભરેલા, બહુ વિશાળ લમણાવાળા તથા કલહપ્રિય હોય તે હાથી કુમુદ વંશના કહેવાય છે. જેનાં શરીર સ્નિગ્ધ હોય, જલની અભિલાષાવાળા, મોટા કદના દાંત તથા સૂંઢ પાતળી તથા નાની, શ્રમ વેઠી ન શકે તેવા હાથી અંજન વંશના કહેવાય છે. જે હાથી નિરંતર વીર્ય અને મદઝરતા હોય. અનૂપદેશમાં જેનું જોર ફાવે, જે મોટા વેગવાળા તથા ટૂંકા પૂંછડાવાળા હોય તેને પુષ્પદંત કુળના સમજવા. લાંબા દાંતવાળા, ઘણા રૃંવાડાંવાળા ભટકવામાં થાકે નહિ, ખાનપાન વગેરેમાં અત્યંત આસક્ત નહિ એવા, મરુપ્રદેશમાં ફરનારા, મોટા શરીરવાળા, કર્કશ અંગવાળા, દાંત મૃદુ અને ધોળા, વિષ્ટામૂત્ર ઓછા કરતા હોય તેવા હાથી સાર્વભૌમ કુળના કહેવાય છે. જેની સૂંઢ લાંબી, અવયવો પ્રમાણપુરઃસર, મોટા વેગવાળા, ક્રોધથી ભરેલા, સારું ખાનારા, હાથણીઓના પ્રેમવાળા, પ્રવૃદ્ધ ગંડસ્થળવાળા હોય તેને સુપ્રતીક કહે છે. કહે છે કે આ આઠમાં સાર્વભૌમ અને સુપ્રતીક હાથીમાંથી મોતી ઉત્પન્ન થાય છે.

બીજા વિભાગો હાથીના ગુણ પ્રમાણે પડે છે. ગુણ ઉપરથી હાથી બાર જાતના છે. રમ્ય, ભીમ, ધ્વજ, અધીર, વીર, શૂર, અષ્ટમંગલ, સુનંદ, સર્વતોભદ્ર, સ્થિર, ગંભીરવેદી અને વરારોહ. પ્રમાણસર અવયવવાળો, પુષ્ટ, સુંદરદંતવાળો, અતિમહાન, તેજસ્વી હાથી રમ્ય કહેવાય છે આ હાથી સંપત્તિ વધારનારો છે. અંકુશના પ્રકારથી જે ડરતો નથી એ ભીમ કહેવાય છે. તે રાજાના સર્વ અર્થનો સાધક છે. સૂંઢના અગ્રભાગથી પૂંછડા પર્યન્ત જેને રેખા હોય તેને ધ્વજ કહે છે. તે સામ્રાજ્ય અને પ્રાણને આપનારા છે. જેના લમણા સરખાં પણ કર્કશ હોય તથા તેના ઉપર રૃંવાડાંવાળા ગુચ્છ હોય તે અધીર કહેવાય છે. તે રાજાઓનો નાશ કરનાર છે. જેના પૃષ્ઠથી નાભિ સુધી રૃંવાડાંનું ગુચ્છ હોય, પુષ્ટ શરીરવાળો તથા બળવાન હોય તેને વીર કહે છે. તે રાજાઓને ઇષ્ટપ્રદ છે. મોટા કદનો પુષ્ટ અંગવાળો, સુંદર દાંત તથા લમણાવાળો, ખાતાં ખાતાં થાકી જાય તેવો હાથી શૂર કહેવાય છે. તે લક્ષ્મીનો વર્ધક છે. દાંત, પુચ્છ, રેખા અને નખ સ્વચ્છ શ્વેત હોય તથા લમણા, આંખ, વીર્ય, અંગ લાલ હોય તે અષ્ટમંગળ કહેવાય છે. આ હાથી જેની પાસે હોય તે સર્વ પૃથ્વીનો માલિક થાય છે.

આ સિવાય હાથીના બીજા ચાર પ્રકાર તેની ઊંચાઈ ઉપરથી પણ પડે છે. સંકીર્ણ, મંદ, મૃગ અને ભદ્રજાતિ. જે હાથી છ હાથ ઊંચો હોય તે સંકીર્ણ જાતિનો કહેવાય છે. જે હાથી સાત હાથ ઊંચો હોય તે મંદ જાતિનો સમજવો. જે હાથી આઠ હાથ ઊંચો હોય તે મૃગ જાતિનો કહેવાય છે. નવ હાથ ઊંચો હાથી ભદ્રજાતિનો હાથી કહેવાય છે. એ ભદ્રજાતિનો હાથી સર્વ જાતિઓના હાથીમાં ઉત્તમ જાતિનો હાથી કહેવાય છે. શહેનશાહ અકબરે હાથીના સાત વર્ગ પાડ્યા હતા. ભરજુવાનીમાં આવેલ પ્રથમ દરજ્જાના હાથીને મસ્ત કહે છે. સિંહ, વાઘ વગેરેની સાથે લડાઈમાં ઊતરનાર હાથીને શેરગીર કહે છે. ભરજુવાનીમાં આવેલો પણ સાવીર વગેરેના ઉપયોગમાં લઈ શકાય એવો સરલ સ્વભાવનો હાથી સાદો હાથી કહેવાય છે. મધ્યમ કદના હાથીને મંઝોલા નામ આપેલ છે. મંઝોલથી નાની ઉંમરના અને ઓછા કદના હાથીને ખડા કહે છે. ખડાથી પણ નાની ઉંમર અને કદના હાથીને બંદરકિયા કહે છે. હાથીનાં નાનાં બચ્ચાંને મોકલ કહે છે. તેના ઉપર સવારી કરવામાં આવતી નથી.

આધુનિક જમાનામાં હાથીની મુખ્ય બે પ્રજાતિ ગણાય છે, એક તો એશિયન હાથી ‘ને બીજી આફ્રિકન હાથી. આફ્રિકન હાથીમાં નર અને માદા બંનેને દંતશૂળ હોય છે જ્યારે એશિયન હાથીમાં માત્ર નર હાથીને જ દંતશૂળ હોય છે. હા, અમુક નરને દંતશૂળ નથી હોતાં જેમને આપણે ત્યાં મકના કહે છે. પચાસ ટકા જેવી એશિયન હાથણને ટૂંકા દાંત હોય છે જેમાં અંદર સામાન્ય દંતશૂળમાં હોય તેવો માવો નથી હોતો. હાથી માટે તેમના દાંત કુદરતના આશીર્વાદ છે, પણ મનુષ્યની કૃત્રિમ દુનિયાએ તેને તેમના માટે શ્રાપ બનાવી દીધા છે. શિકારના પગલે હાથીઓની ઉત્ક્રાંતિની પ્રક્રિયામાં જાણે પરિવર્તન આવ્યું હોય તેમ આફ્રિકામાં ઘણી હાથણને દાંત નથી ઊગતાં. કેરળમાં ‘પૂરમ’ ઉત્સવ વખતે જબરદસ્ત રીતે શણગારેલા હાથીના ફોટા જોયા હોય એમને હાથીના દાંતનો તેમની સુંદરતા પર કેવો પ્રભાવ છે એ સમજાતું હશે. ભારતીય મનુષ્યનું મન ‘ને મગજ એવા વિકસિત ‘ને મજબૂત દાંત સાથે હાથીને જોવા ટેવાયેલું છે. આપણા જનીનમાં જ એવી મેમરી છે કે દાંત ના હોય એ નર હાથી બિચારો કે બાળક ભાસે છે.

‘જંગલ બુક’ આધારિત ‘મોગલીઃ ધ લિજેન્ડ ઓફ ધ જંગલ’ ફિલ્મમાં બતાવેલું તેમ હાથીનું ધણ જંગલમાં રસ્તા બનાવી પર્યાવરણ માટે અદ્ભુત કામ કરી શકે છે. હાથી દાંતથી ખાડા ખોદી પાણી શોધે છે. તેના મળ દ્વારા બીજ કિલોમીટરો દૂર ફેલાય છે. હાથી અલ્ટ્રાસોનિક વૅવ્ઝ જે આપણે ના સાંભળી શકીએ તેના થકી દૂરના હાથીને પાણી વિષે માહિતી આપતાં હોય છે. તે માણસોને સંભળાય એ અવાજ સાંભળવામાં થોડા કાચા હોય છે. હાથીની ઘ્રાણેન્દ્રિય શક્તિશાળી હોય છે. હાથી માણસની બોલતી ભાષા સાથે મહાવરો થતાં તેને સમજી શકે છે. ઇશારાની ભાષા જલ્દી પામી જાય છે. હાથી લાંબા અંતર સુધી તરી શકે છે. હાથીના કાન શરીરનું તાપમાન જાળવવાનું કામ કરે છે, પણ કાન હલાવીને એ બીજા હાથીને સંદેશ આપી શકે છે. કહે છે કે પુખ્ત હાથી એકમાત્ર એવું પ્રાણી છે કે જે કૂદકા મારી શકતું નથી. એ સૂંઢ વડે જમીન પર પડેલી સોય પણ ઉપાડી શકે છે. ખડેશ્વરી યોગીની જેમ ઓછું ઊંઘતા હાથી રાત્રે ઊભાઊભા જ ઊંઘ ખેંચી લે છે.

હાથી કદાવર છતાં નરમ જાનવર છે. સારા માનવીઓની જેમ હાથીઓ પણ સહાનુભૂતિ દાખવે છે અને જૂથનો સભ્ય મૃત્યુ પામે ત્યારે શોક પાળે છે. તેઓ પોતાની સૂંઢથી મૃતકનાં હાડકાંને પંપાળે છે અને મૃતકના શરીરની નજીક કલાકો સુધી ઊભા રહે છે. હાથીનાં બચ્ચાં અર્થાત મદનિયાંનો ઉછેર હાથીના સમગ્ર ઝુંડની જવાબદારી હોય છે. એકમેકની મદદ કરતાં રહેવું એ જાણે હાથીઓના જનીનમાં લખાયેલી બાબત છે. હાથીનું લગભગ આખું ઝુંડ બચ્ચાં માટે ખોરાક શોધે છે. હાથીને શરીરના વજનના ૫ાંચ ટકા વજન જેટલો શાકાહારી ખોરાક જોઈએ. માદા હાથી જીવનભર ઝુંડની સાથે રહે છે, જ્યારે નર આશરે ૧૨થી ૧૪ વર્ષની ઉંમર બાદ જાણે સંન્યાસ લઈને એકલવીર થઈને જીવે છે. હાથીની યાદશક્તિ ઘણી સારી હોય છે. અમુક બાબતો તે માનવી કરતાં પણ વધુ સારી રીતે યાદ રાખી શકે છે. માણસ કરતાં હાથીના મગજમાં ન્યુરોન્સની સંખ્યા ત્રણ ગણી હોય છે. હાથી ઘણુ બુદ્ધિશાળી છતાં લાગણીશીલ પ્રાણી છે. હાથીની ખોપરી સાઇઝમાં ખૂબ મોટી હોય છે, પરંતુ ખોપરીનાં હાડકાં હવાના ગૃહોથી ભરપૂર હોવાને કારણે વજનમાં ખોપરીનું વજન ઓછું હોય છે.

૧૯૭૮માં ‘સફેદ હાથી’ ફિલ્મ આવેલી ‘ને ઘણુ ચાલેલી. એ સિવાય પણ ભારતમાં હાથીને લઈને બનેલી અમુક ફિલ્મ થોડી કે ઘણી ચાલેલી. મિથુનની ૧૯૮૧માં આવેલી ‘મેં ઔર મેરા હાથી’ની જેમ ‘બ્લેક માઉન્ટેન’ ઉર્ફે ‘કાલા પહાડ’ નામની રશિયન સાથથી બનેલી ફિલ્મ ઓછા લોકોએ જોઈ હશે. ૧૯૭૯માં આવેલી મહેન્દ્ર સંધુની ‘હબારી’ ફિલ્મ યાદ હશે એને પોસ્ટર પરનો જાજરમાન આફ્રિકન હાથી યાદ હશે. ૨૦૧૯ની વિદ્યુત જાંબવાલ ફેમ ‘જંગલી’ના હાથીની સામે એ સાચો લાગતો હતો. સૌથી વધુ યાદગાર ફિલ્મ બનેલી ૧૯૭૧ની રાજેશ ખન્ના ફેમ ‘હાથી મેરે સાથી’ જે જોયા પછી ભારતીય દર્શકને કાકા કરતાં હાથી વધુ યાદ આવતાં હશે. ૧૯૪૧માં હોલિવૂડે ‘ડમ્બો’ આપેલી, તો બોલિવૂડે ૨૦૦૮માં ‘જમ્બો.’ દક્ષિણમાં પણ ઘણી ફિલ્મમાં હાથીનું મહત્ત્વનું કામ હોય છે, પરંતુ મહાવત કેન્દ્રમાં હોય એવી ૨૦૧૨ની તમિલ ફિલ્મ ‘કુમકી’ જોવા જેવી ખરી.

અંગ્રેજી શબ્દ એલિફન્ટના મૂળમાં સંસ્કૃત શબ્દ ઇભ છે. સંસ્કૃતમાં હાથી માટે અગણિત શબ્દો છે. કરેણુ, ગજી, કરિણી, પેચકિન, કગ્જર, સારંગ, ગંયદ, દીર્ઘવક્ત્ર, શૃંગારિન, જળકાંક્ષ, પીલુ, દંતાવલ, ચક્રપાદ, મહાનાદ, વનજ, નિર્ઝર, અન્તઃસ્વેદ, વેગદંડ, પુંડ્રકેલિ, કટિન, દ્વિહન, માતંગ, સિંદૂરતિલક, લતાલક, શિરસ્તાપિન, કરટિન, રણમત, મહાકાય, રદનિન, વિષાણિન, સ્તમ્બેરમ, ષષ્ટિહાયન, કુમ્ભિન, પિચિલ, દ્રુમારિ, જર્તુ, કરિક, પિંડપાદ, સામોદ્ભવ, દન્તિન, મત્તકીશ, વેતન્ડ, પુષ્કરિન, નગજ, વિરાણિન, પ્રસ્વેદ, લતારદ, કરિન, રદિન, સ્થૂળપાદ, વારિટ, પિંડપાદય, સત્ત્રિ, સજિલ, કર્ણિકિન, કફિન, કરી, શૂર્પકર્ણ, વિલોમજિહ્વ, મદકલ, નગરઘાત, વિતન્ડ, પ્રદાકુ, દિવૌકસ, લિંગિન, સામજાત, દંડવલધિ, શક્રિ, દ્વિપ, મદાર, સિંધુર તથા પદ્મ. હાથીને સ્ત્રીધ્વજ કેમ કહેતાં હશે? હાથી અર્થાત રસિક. હાથીને દ્વિદંત કહેવું સમજી શકાય છે, પણ પંચનખ કેમ કહેતાં હશે? હાથીને કપિ પણ કહેવાય છે. શબરીના ગુરુ મતંગ ઋષિના નામનો એક અર્થ છે હાથી. વારણ એટલે હાથી, શું

લાક્ષાગૃહ જ્યાં હતું એ વારણાવટમાં ઘણા હાથી હશે? હાથી માટેનો કાલિંગ શબ્દ કલિંગમાં હાથીનું મહત્ત્વ હતું એ સૂચવે છે જે કલિંગના યુદ્ધમાં ઇતિહાસે જોયું હતું. હાથી માટે સૌથી રસપ્રદ એક શબ્દ છે સમાજ.

ગુજરાતના જંગલમાં હાથી હતો? ગુજરાતીમાં હાથી સંબંધિત ઘણી કહેવત છે. હાથી આગળ પૂળો નાખવો સહેલો, પણ કાઢી લેવો મુશ્કેલ. હાથી આગળ મગતરું. હાથી કાને ઝાલ્યો અટકી ન શકે. હાથી ખાય ઘણુ, ને કાઢે પણ ઘણુ. હાથી ઘણો તોફાની થાય ત્યારે મોઢે માથે ધૂળ ભરે. હાથી જેર થાય, ઘોડા જેર થાય, તો મનખ ના થાય? હાથી તરસ્યો, પણ ઘૂંટણ સમા પાણી. હાથી તોળાય ત્યાં ગધેડાના ધડા થાય? હાથી પર અંબાડી. હાથી દરબારે ‘ને દીકરી ઘરબારે શોભે. હાથી પાછળ કૂતરા ઘણા ભસે. હાથી ફરે ગામે ગામ, ને લોકો બોલે ધણીનું નામ. હાથી મરે ત્યાં જ દટાય. હાથી સરખા તણાઈ જાય, ત્યાં ઘેટાંનું ક્યાં ગજું? હાથીના દાંત, હાથીનું સ્નાન, હાથીને હારો, હાથીનું અંકુશ, હાથીનું બચ્ચું, હાથીનો ટલ્લો, હાથીનો પગ, હાથી હજાર લટા, તો ભી સવા લાખ ટક્કો. હાથી હાથી લડે ને ઝાડનો ખો. હાથીના પછવાડે હરડે. હાથી ઉપર બેઠો બેઠો પણ પંડો હાથ લાંબો કરે. હાથી સોયના નાકામાંથી નીકળી ગયો, પણ પૂંછડે આવતાં અટક્યો. હાથીનો ભાર હાથી ઉપાડે અને સૌથી અમાનવીય કહેવત છે હાથી જીવે ત્યારે લાખનો, મર્યે સવા લાખનો.

હાથી અટક તમે જાણતા હશો. હાથી નામની રમત હતી એ ખ્યાલ છે? એક સમયે બાળકો એ રમત રમતાં. આ રમતમાં ૧૫થી ૨૦ બાળકો રમી શકે છે. તેમાં કોઈ સાધનની જરૃર પડતી નથી. એક મોટું વર્તુળ અથવા ચોરસ દોરવાનું. એક જણ સિવાય દરેકે મેદાનમાં ઊભા રહેવું. બહાર રહ્યું હોય એ બાળક હાથી બને. તેણે હાથીની સૂંઢની માફક એક હાથથી બીજી બાજુનો કાન પકડી વિરુદ્ધ હાથને તેની સોંસરવો કાઢી હાથીની સૂંઢ બનાવવી. આ પ્રમાણે રહી સિસોટી વાગે એટલે તેણે હદમાં ઊભેલ કોઈ પણ બાળકને અડવા જવું. રમનારે દોડતાં ભાગવાનું હોય છે. હદની બહાર નીકળી જનાર અથવા હાથીની સૂંઢ વતી જેને અડકી જવાય તેને માથે દાવ આવે. આ રીતે બાળકો થાકે નહિ ત્યાં સુધી રમત ચાલુ રહે છે.

ભારતીય દર્શનમાં ઈશ્વર કે સત્ય કે બ્રહ્મ માટે હાથીનું પ્રતીક લીધું છે. જૈન સાત આંધળા હાથીને વિભિન્ન ભાગ પરથી જજ કરે એ વાત કરે છે. બુદ્ધે એક આંધળાએ હાથીને જોયેલો એ વાત કરી છે. હિન્દુઓ આદિ વેદ ઋગ્વેદની વાસ્તવિકતા એક જ છે, પણ લોકો અલગલગ રીતે જુએ છે એ વાત આગળ ઘણી વાર કરી છે. એતદ હસ્તી દર્શન ઇવ જાત્યાંધહ. જન્મે અંધ હાથીને શું જાણશે? જેને બ્રહ્મ મળે તે બ્રહ્મને પોતે જાણ્યું હોય એમ વર્ણવવા જાય. આપણે ગણેશ દર્શનની કલ્પના માંડ જરી અમથી કરીએ ‘ને હકીકતમાં કદી હાથીને ધરાઈને ના જોયો કે ના તેનું બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કર્યું. માતાના પેટમાં બાળક હોય એ માતાને ના દેખાય કે ના એ ઇમેજિન કરી શકે. ગર્ભમાં રહેલું બાળક શું કરી શકે છે તેની વાત આપણે હાલ ગર્ભમાં છીએ એવું અનુભવીએ તો કરી શકીએ.

સામાન્ય માણસની જેમ હાથીનું આયુષ્ય પચાસથી સિત્તેર કે સો સુધીનું હોય છે. સામાન્ય માણસ પેટમાં ૯ માસ રહે છે, જ્યારે સામાન્ય હાથી અઢારથી બાવીસ માસ. મગજ માથામાં છે એમ કહેવાય છે. હાથણ માતા પોતાના શરીરમાં રહેલા બાળ શરીરને ‘હું’ તરીકે જ અનુભવે. એવો ‘હું’ જે મારા કરતાં વધુ મહત્ત્વનો છે. એવો ‘હું’ જેનો સાક્ષાત્કાર હજુ થવાનો બાકી છે. એવો ‘હું’ જેનાં દર્શન નથી થયાં. એવો ‘હું’ જેના કાજે હાલનો હું ટકાવવો પડે છતાં એક સમયે તેના પ્રાગટ્ય પછી ના રહે તોય કોઈ વાંધો નથી. હાથણમા પોતાના શરીરમાં પોતાના ઈશ્વરનું સર્જન અને પાલન કરે છે. હાથણમા પોતાના વિસર્જન માટે એ ઈશ્વરના સંપૂર્ણ સર્જન પછી તૈયાર હોય છે. એ પહેલાં નહીં. ઓલ્ટર પર્સનાલિટી અને ફોલ્સ ઈગો હાથણમાને ના હોય. અહંકાર હાથીનો હોય તો જ્ઞાનનો મગર જકડી લે, પણ ફક્ત એકાદ પગ જકડે એ પૂરતું છે. તરત આત્મસંચાલિત સ્તુતિ જાગે ‘ને પાલક આવે બચેલો મોહ ઝાટકી નાખવા.

હાથીઓના નગર હસ્તિનાપુરમાં હસ્તિઓ રાજ કરતી અને એકેકનો અહંકાર હસ્તિ જેવો. ગજ વત્તા ઇન્દ્ર સમાન અહંવાન અરજણની જોડે જ વિષયને અણુઅણુ કરનાર પાલકે છેક સુધી રહેવું પડેલું. જ્યાં ગજ કે હસ્તિ ત્યાં મૂલાધાર. એ જ્યાં ત્યાં ગજગામિની શક્તિ, પણ ગજ વાગે ત્યારે બહુ વાગે. સામાન્ય વા થાય તો સાંધા દુઃખી જાય, પણ ગજ-વા દુઃખે ત્યારે મદોન્મત દશા હોય. યુદ્ધમાં કોઈ ના હરાવી શકે એવાને મૂલાધાર પર ગદા પડે ત્યારે જગત ગજવી નીકળી જવું પડે. ગજાનન મહારાજનું માથું હાથીનું છે. મગર પગ પકડે તો શ્વાસ લેતી સૂંઢ ઊંચી થાય અને ગળું ગાજે ‘અભયમ અભયમ અભયમ’ એવું એ માથામાં પ્રાણીનું પ્રણ હોય, માનવીનું મન નહીં. માત્ર પ્રાણ હોય તેથી શું? મૂલાધારથી ઊંચે પાડોશી સ્વાધિષ્ઠાનના જળમાં જાતીય ક્રીડા કરવા જરૃરી હાથીનું મૂલાધાર ગજાનન ના રાખે. અલબત્ત, અહીં પૃથ્વી તત્ત્વ પર મનાનનનું રાજ છે, એવા મનાનન ઉર્ફે માનવી જેમનું મૂલાધાર હાથીનું છે. જ્યાં ઉર્ધ્વ મૂલ અધો શાખા હોય ત્યાં આગળ શું વાત કરવી?

મૂળાનું સંસ્કૃત હસ્તિ એટલે હાથીના દાંત થાય છે. સુરણનું સામાન્ય અંગ્રેજી એલિફન્ટ ફૂટ થાય છે. હાથી જંગલી પ્રાણી કહેવાય છે છતાં તે આપણા રસોડામાં ધબકે છે. માનવી નામ આપણને ખૂબ ગમે છે. આપણે ખુશ થઈ જઈએ છીએ કે હું માનવી છું. ખરેખર? ખરી માનવતા હ્યુમન-સેન્ટ્રિક અર્થાત માનવ-કેન્દ્રિત વિચારધારામાંથી બહાર નીકળવામાં છે. ગજેન્દ્ર તો મોક્ષ પામી જાય, પણ આજના માણસને માનવેન્દ્ર થવું કે રહેવું છે એટલે એ ગજનો ઇન્દ્ર બની બેઠો છે. બેશક માનવી હોવાનો સૌથી મોટો ઍડવાન્ટેજ એ છે કે માનવી ગમે તે ક્ષણે ભૂલ સ્વીકારી ‘ને સુધારવાનો પ્રયત્ન કરી શકે છે, માનવી સુધરી શકે છે. ગૌતમ બુદ્ધ એટલે કે સિદ્ધાર્થની માતા યશોધરા ‘ને જૈનોમાં તીર્થંકરોની માતાઓ ગર્ભવતી હોય છે ત્યારે સ્વપ્નમાં હાથીનાં દર્શન કરે છે. કેરાલાની ગર્ભવતી હાથણે સ્વર્ગસ્થ થયાં પહેલાં સ્વપ્નમાં ઇન્સાનનાં દર્શન કર્યાં હશે? ‘નાશવંત શીશી’ નામના કાવ્યમાં રૃમી વર્ષો પહેલાં પોતાના ભીતરની વાત કરતાં કહે છે કે, મારો હાથી તેના હિન્દુસ્તાનના સ્વપ્નમાં ફરીથી વિહર્યા કરે છે. સવાલ એ છે કે સમય જતાં શું આપણો હાથી આપણા સ્વપ્નમાં જ વિહરવાનો છે..?

બુઝારો ઃ હું આ સકંજામાંથી છૂટીને જીવવા ઇચ્છતો નથી, કારણ કે અંદર-બહાર કેવળ અજ્ઞાનથી જ ભરેલી આ હાથીની જાતિથી મારે શું કામ?

– શ્રીમદ્ ભાગવતના આઠમા સ્કંધના ત્રીજા અધ્યાયમાં ગજેન્દ્રએ ભગવાનને કરેલી સ્તુતિ.
——————————–