જેની પાસે બુદ્ધિશાળી શસ્ત્રો હશે તે શૂર બનશે

• કવર સ્ટોરી – વિનોદ પંડ્યા

વાહન શબ્દમાં સાઇકલથી માંડીને ઍરોપ્લેન આવે તેમ ડ્રોનમાં લગ્નના વીડિયો ઊતારતા ડ્રોનથી માંડીને કાસમ સુલેમાનીની કારને નિશાન બનાવતા અત્યાધુનિક તાકાતવર ડ્રોન આવી જાય, પણ રમકડા જેવા ડ્રોનથી યુદ્ધ લડવાના પ્રયત્નો થયા છે. ભવિષ્યમાં યુદ્ધભૂમિનું સ્વરૃપ જ બદલાઈ જશે. આ દાવો અથવા જાહેરાત અમેરિકાના સંરક્ષણ મંત્રાલય દ્વારા ગયા ફેબ્રુઆરીમાં ‘યુદ્ધભૂમિમાં આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ‘ વિષય પર સૌ પ્રથમ દસ્તાવેજો પ્રગટ થયા ત્યારે કરાયો હતો. ૨૦૧૮ના જુલાઈમાં વોશિંગ્ટનમાં પેન્ટાગોન ખાતે એક ‘જોઈન્ટ આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ સેન્ટર‘ (જેએઆઈસી) શરૃ કરાયું. માર્ચમાં નેશનલ સિક્યૉરિટી કમિશન ઓન એઆઈની પ્રથમ મિટિંગ મળી. ૨૦૨૦ માટે એઆઈ માટે ચાર ગણુ. અર્થાત એક અબજ ડૉલરનું બજેટ મંજૂર કરાયું.

કાસમ સુલેમાનીને જે રીતે પલકઝડપમાં હણી નખાયા તે ઘટના બાદ મધ્ય પૂર્વમાં અમેરિકાના નાના મોટા તમામ દુશ્મનોના અને ત્રાસવાદી સંસ્થાઓના લીડરોના શરીરમાંથી લખલખું પસાર થઈ ગયું હશે. બગદાદ ઍરપોર્ટ નજીક પૂરઝડપે ભાગતી કારને અચૂક નિશાન બનાવવી તે અમેરિકી લશ્કરી ટૅક્નોલોજીની અદ્ભુત સિદ્ધિ છે, પણ આ કૃત્ય ઈરાનના તેહરાન પર શક્ય બન્યું ન હોત. ઈરાની રડારમાં ડ્રોનની હાજરી પકડાઈ હોત અને થોડા મહિનાઓ અગાઉ અમેરિકી ડ્રોન ઈરાનીઓએ તોડી પાડ્યું હતું તેમ આ ડ્રોનને તોડી પડાયું હોત. જે તૂટી પડ્યું તે ડ્રોન ‘સ્ટીલ્થ’ પ્રકારનું હતું કે નહીં તે જાણી શકાયું નથી, પણ હવે સ્ટીલ્થ પ્રકારના ડ્રોન અમેરિકાએ તૈયાર કર્યા છે જે રડારમાં પણ ના પકડાય અને અન્ય કોઈ ટૅક્નોલોજી વડે તેની હાજરી નોંધી શકાય નહીં. અમેરિકાએ દાયકાઓથી સ્ટીલ્થ ફાઈટર વિમાનો વિકસાવ્યાં છે તો ડ્રોન તો પ્રમાણમાં ખૂબ નાના હોય તેથી તેને સ્ટીલ્થ બનાવવાનું આસાન અને સસ્તું છે. તેની બહારની ડિઝાઇન ત્રિકોણાકાર અને સપાટી મોટી ભૌમિતિક ડિઝાઇનો ધરાવતી હોય છે. હીરા પર પહેલ પાડ્યા હોય તેવું લાગે. તેના પર રંગનું વિશેષ આવરણ પણ ચડાવેલું હોય. ભૌમિતિક રચના અને રંગના આવરણને કારણે કોઈ રડારના વૅવ્ઝ અથવા કિરણો વિમાન સાથે અફળાય તો તે પાછા ફરી શકતાં નથી અને વિમાનની સપાટી તેને શોષી લે છે. કિરણો પાછા નહીં ફરવાથી રડારને વળતી માહિતી મળતી નથી અને વિમાન રડારમાં પકડાતું નથી. આ કોઈ સાવ નવી ટૅક્નોલોજી નથી, પરંતુ ડ્રોનની વસ્તુ અને વિગત જ નવાં છે તેથી સ્ટીલ્થ ટૅક્નોલોજી ડ્રોનને વધુ ઘાતક બનાવે છે. ‘ઘાતક’ શબ્દનો ઉપયોગ એટલા માટે ખાસ જરૃરી છે કે ભારતીય વાયુ દળે સ્ટીલ્થ (છૂપાઈને રહે તેવા) ડ્રોન વિકસાવ્યાં છે અને તેને ‘ઘાતક’ નામ આપ્યું છે.

કોમ્પ્યુટરોની કમાલે ડ્રોનને શક્ય બનાવ્યાં. ડ્રોનને દુશ્મનની ભૂમિથી દૂર એવા કોઈ સલામત સ્થળેથી, વૉરશિપથી કે આકાશમાં દૂર ઊડતાં અન્ય સામાન્ય વિમાનમાંથી રિમોટ વડે ઓપરેટ કરી શકાય. જે ડ્રોનમાંથી મિસાઇલ ફેંકાય તે વિમાન પોતે પણ રડાર, લિડાર અને અન્ય ટ્રેકિંગ ટૅક્નોલોજી ધરાવતું હોય. તેના કેમેરા પાંચથી સાત કિલોમીટર દૂરથી કામ કરે. જે વાહન કે વ્યક્તિને નિશાન બનાવવાની હોય તેના પર લેસર કેમેરા સતત ટ્રેક રાખે. આ બધું ગ્રાઉન્ડ પરના કમાન્ડ સેન્ટરમાં ઓપરેટરો જોઈ શકે. જ્યારે બરાબર મોકો મળે ત્યારે ડ્રોનમાંથી મિસાઇલ છોડવામાં આવે. સ્થાયી અથવા સ્થિર ટાર્ગેટો પર અમેરિકા વરસોથી ડ્રોન વડે હુમલા કરે છે. અનેક તાલિબાન લડાકુઓને અમેરિકાએ ઠાર કર્યા છે. નિર્જર પ્રદેશોમાં ટોયોટા સ્ટેશન વેગનોમાં જતાં દુશ્મનોને માનવરહિત અને માનવસહિત વિમાનો દ્વારા ટાર્ગેટ બનાવી શકાય, પરંતુ બગદાદ જેવા શહેરની ઉપર ડ્રોન લઈ જઈને અચૂક નિશાન સાધવું તે અલગ બાબત છે. બગદાદમાં અને તેમાં પણ વિમાન મથક નજીક રડાર તો હોવાના જ, પરંતુ અમેરિકાનું ડ્રોન તે રેન્જમાં પકડાયું નહીં. આપણે ટૅક્નોલોજીને માત્ર યશ આપી શકીએ નહીં. કોઈ લોકો જરૃર ફૂટ્યા હશે અને રિયલ ટાઇમમાં અમેરિકી ડ્રોનના કમાન્ડ સેન્ટરને કાસમની હલનચલનની માહિતી પહોંચાડી હોઈ શકે. ઈરાકમાં અમેરિકાનાં લશ્કરી થાણાઓ છે તેથી આ સાવ શક્ય છે. અમેરિકાએ ઈરાનમાં પણ માનવીય જાસૂસોનું એક નેટવર્ક તૈયાર કર્યું છે. ચાર પંખાના નાનકડા અને તેનાથી મોટા ડ્રોન, જે ક્વોડ્રોરોટર તરીકે ઓળખાય છે તેની પણ ટાર્ગેટને ટ્રેક કરવા માટે મદદ લેવાય છે. તે કમાન્ડ સેન્ટરને અલગ રીતે માહિતી (ડેટા) મોકલતા રહે છે. જે મોટા લશ્કરી ડ્રોન હોય છે તેને પોતાની રીતે નિર્ણય લઈ શકે તે રીતે પણ તૈયાર કરાયા હોય છે. ડ્રોનમાં પાઇલટ હોતા નથી તેથી દુશ્મનો તોડી પાડે તો પણ રડવાનું રહેતું નથી. તેનાં કોમ્પ્યુટરોમાં એવી કોઈ સંવેદનશીલ માહિતી રખાતી નથી જે દુશ્મનોને હાથમાં આવે તો મદદરૃપ નીવડે.

યુદ્ધમાં કૃત્રિમ બુદ્ધિ અર્થાત આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સનું મહત્ત્વ ખૂબ વધી ગયું છે. જે સેના પોતાના જવાનોનું લોહી વહાવ્યા વગર લાંબો સમય યુદ્ધ ખેલી શકે તે હવે જીતશે. માટે એઆઈથી સજ્જ શસ્ત્રો અને જાસૂસીનાં સાધનો વસાવવાની હોડ મચી છે. સ્વાભાવિકપણે અમેરિકા તેમાં આગળ છે. ઘાતક ડ્રોનની જે વાત આપણે કરી તે ટૅક્નિક હાલમાં વિદ્યમાન છે, પરંતુ હવે પછીના એઆઈ યુગની ટૅક્નોલોજી હેરતઅંગેજ હશે. તેનું એક ઉદાહરણ જુઓ.

અમેરિકાના નૌકા દળનું એક વિમાન, જે મહદ્અંશે ડ્રોન હશે, દુશ્મનની જમીન પરનાં જંગલો ઊડતું પહોંચશે અને બને એટલું નીચે ઊડીને એક બંડલ પડતું મૂકશે. એ બંડલમાં અમુક સાધનો હશે. તે સાધનોના ઝાડની ઊંચી ડાળીઓ પર લટકી જશે. તે સાધનોમાં કેટલાક કેમેરા હશે, કેટલાક માઈક્રોફોન્સ હશે. ગેરિલા યુદ્ધ આચરતા દુશ્મનો એ ઝાડની આસપાસથી પસાર થશે તો ઝાડ પર લટકતા કેમેરા તેની ફિલ્મ ઝડપી લેશે. જો એ દુશ્મનો કંઈક વાતચીત કરશે તો ડાળી પર લટકતા માઈક્રોફોન્સ તે વાતચીતને રેકોર્ડ કરી લેશે. ટ્રક ચાલુ કરે તો તેનો અવાજ રેકોર્ડ થશે. એ લટકતાં સાધનોમાં અમુક સેઈસ્મિક ડિટેક્ટર પણ હશે, જે કોઈ પણ પ્રકારની ધ્રુજારીની નોંધ લેશે. જમીન પર વાહનથી થોડી પણ ધ્રુજારી કે થડકારો થાય તેની નોંધ ડિટેક્ટર લેશે. આ એ જ મશીનોનું સૂક્ષ્મ, વધુ આધુનિક અને વધુ સંવેદનશીલ સ્વરૃપ હશે જેના વડે આજે આપણે ધરતીકંપ અને તેની વિગતો માપીએ છીએ. આ બધામાં પણ સૌથી વધુ આશ્ચર્યચકિત કરશે તે ગંધ પારખતાં (ઓલફેક્ટરી) સેન્સર અથવા મશીન હશે. ઝાડની નીચે કે આસપાસ કોઈ દુશ્મન પેશાબ કરશે તો તેમાંથી નીકળતા એમોનિયા વાયુની ગંધ તે પારખી જશે. આવા હજારોની સંખ્યામાં વિખરાયેલાં સાધનો રિયલ ટાઇમમાં પોતાના ડેટા અદ્ધર ઊડતા ડ્રોનને મોકલશે અને ત્યાંથી તે કમાન્ડ સેન્ટરમાં કોમ્પ્યુટરોને મોકલશે. આ માહિતીના આધારે ધાર્યા મુજબની ત્વરિત લશ્કરી કાર્યવાહી હાથ ધરી શકાશે. ડ્રોન વગેરે કોમ્પ્યુટરો દ્વારા ટંડેમમાં કામ કરતા હોય છે તેથી બગદાદમાં કાસમને હણી નખાયા તેમ જંગલમાં કે રસ્તાની સાઈડે ઝાડ નીચે આરામ ફરમાવી રહેલા કે ભોજન લઈ રહેલા દુશ્મનોનો પલકઝપટમાં ખાત્મો બોલાવી શકાશે. દુશ્મનોનું છુપાવવાનું હવે શક્ય રહેશે નહીં.

અહીં સાદો સવાલ એ થાય કે ઝાડ પર સાધનો લટકાવીને અમેરિકા, કે અન્ય દેશોનાં દળો જાસૂસી અને હુમલાની કાર્યવાહી કરે છે તો દુશ્મનો એવા ઝાડ નીચે નહીં બેસે કે જ્યાં સાધનો લટકતાં હોય, પણ દુશ્મનો તેમ નહીં કરી શકે, કારણ કે એ સાધનો અદ્દલ ઝાડની ડાળીઓ, પાન અને ઝાખરાના રૃપરંગમાં હશે. તેની ભાળ મેળવવા માટે નજીક જાવ અને સફળતા મળે તે દરમિયાન દુશ્મનોની હાજરી રિયલ ટાઇમમાં રેકોર્ડ થઈ જાય અને વધુ વિચારે કે ભાગે તે પહેલાં જ આસમાનમાંથી સુલેમાની આવીને ત્રાટકે. વળી અનેક ઝાડ પર આવાં સાધનો લટકતાં હોય ત્યારે કેટલાં ઝાડને તપાસવા? કેટલીક નોંધો તો ગેરિલા સૈનિકો દૂર હોય ત્યાં જ લેવાની શરૃઆત થઈ જાય.

પણ શું આ ટૅક્નોલોજી માત્ર જંગલો હોય ત્યાં જ કામે લાગશે? ના. આ તો એક ઝાંખી છે. જ્યાં ઝાડ ના હોય ત્યાં રસ્તાના કાંઠે આબેહૂબ પથ્થરોના, ઢેખાળાના રૃપરંગમાં આ સાધનો પડ્યાં હશે. વિખેરાયેલાં પડ્યાં હોય ત્યારે કેટલા પથ્થરો ઊથલાવવા? દરિયા કાંઠે રેતીના અથવા ભેખડોના રંગમાં, શંખ છીપલાનાં રૃપમાં તે પડ્યાં હશે જે દુશ્મનોની નૌસેનાની ગતિવિધિઓ પર સતત નજર રાખશે. આ બધાં સાધનો જે ડેટા મોકલશે તેના આધારે તે પ્રદેશનો અલ્ગોરિધમ કોમ્પ્યુટર પર રચાશે. યુદ્ધ વિમાનો તેના આધારે તે ચોક્કસ પ્રદેશ માટે રવાના થશે. અનેક કાર્પેટ બોમ્બિંગ આદરી દેશે, જેમાં કોઈ વિશાળ શિલાઓ પાછળ દુશ્મનો છુપાયા હોય તો પણ મોત નિશ્ચિત છે. વરસ ૧૯૭૦માં અમેરિકાએ વિયેતનામમાં ‘ઑપરેશન ઈગ્લુ’ અલમાં મૂક્યું અને તેમાં સફળતા ના મળી ત્યારે જ આપમેળે જાસૂસી કરી શકે તેવાં સાધનોની અમેરિકાને ખાસ અનિવાર્યતા જણાઈ હતી. વરસ ૧૯૭૦માં લાઓસ અને વિયેતનામ વચ્ચેની જંગલની અનેક આંટીઘૂંટીવાળી કેડીઓ બંધ કરવાનું અમેરિકાએ અભિયાન આદર્યું હતું. તેને ઑપરેશન ઈગ્લુ નામ આપ્યું હતું. લાઓસના માર્ગે રશિયનો વિયેતનામીઓને લશ્કરી અને બીજી મદદો મોકલતા હતા. એ અભિયાન માટે ત્યારે વરસનો એક અબજ ડૉલર (જે આજની કિંમતમાં સવા સાત અબજ ડૉલરથી વધુ થાય)નો ખર્ચ આવતો હતો. જંગલોના એ રસ્તાઓ પરથી ટ્રકો પણ આવતી હતી. અમેરિકનોને ઝાઝી સફળતા મળતી ન હતી. એક ટ્રક સરંજામ પકડીને નાશ કરવાનો સરેરાશ ખર્ચ એક લાખ ડૉલર (આજના સવા સાત લાખથી વધુ)નો ખર્ચ પડતો હતો. તેમ છતાં ઘૂસણખોરી અટકાવી શકાતી ન હતી. એ વખતે અલગ-અલગ હિલચાલો અને પ્રવૃત્તિઓને પકડી પાડે તેવાં સેન્સરો ગોઠવવાની જરૃર જણાઈ હતી, પણ તે વખતનાં કોમ્પ્યુટરો સાવ પ્રાથમિક કક્ષાના અને કદમાં અતિશય મોટાં હતાં. તેમની હેરફેર જ મુશ્કેલ બનતી. તે સામે આજનાં કોમ્પ્યુટરો કદમાં સાવ નાનાં છે છતાં જૂના કરતાં અબજોગણી ગણતરી (પ્રોસેસિંગ) પલકવારમાં કરી શકે છે. તેની હેરફેર અને બેટરીની વ્યવસ્થા પણ ખૂબ સરળ બની છે. તેમાં સંદેશાવ્યવહારની બીજી વાયરલેસ ટૅક્નોલોજીઓ પણ જોડાઈ. તેથી એ સપનું હવે સાકાર થવાનું છે.

ચીનમાં પણ આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ ધમધમી રહી છે. ૨૦૩૦ સુધીમાં ચીન કૃત્રિમ બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં દુનિયામાં નંબર વન બનવા ધારે છે. રશિયાના પ્રમુખ વ્લાદીમીર પુતિને ભવિષ્ય ભાખ્યું છે કે, ‘આ ક્ષેત્રમાં જે વિશ્વમાં આગેવાન બનશે તે દુનિયા પર રાજ કરશે.’ એઆઈ એક અસ્પષ્ટ અને બ્રોડ શબ્દ પ્રયોગ છે. તેમાં અનેક પ્રકારની ટૅક્નિકો અને સિસ્ટમો આવી જાય. તેમાં ‘મશીન લર્નિંગ’નો પણ સમાવેશ થાય, જેમાં કોમ્પ્યુટરો જાતે જ પોતાને શિખવાડશે અથવા શિખશે કે અમુક અમુક કાર્યો વધુ સારી રીતે કેમ પાર પાડી શકાય? ‘ડીપ લર્નિંગ’નો પણ સમાવેશ થાય છે. જેમાં મગજ અને કોમ્પ્યુટરો વચ્ચે સંપર્ક અને સાયુજ્ય સાધીને અઘરા કામો સાવ આસાન બનશે. તેના વડે મશીનો અનુવાદ કરતા થશે, ચીજ વસ્તુઓને ઓળખશે. બૌદ્ધિક રમતો રમી શકશે. એઆઈને વીજળી (ઈલેક્ટ્રિસિટી) સાથે સરખાવી શકાય. વીજળીને કારણે અનેક કાર્યો અને બીજી ટૅક્નોલોજીઓ ચાલે છે.

મિલિટરીના વિષયમાં એઆઈ ત્રણ પ્રકારે વિકસાવી શકાશે તેમ પેન્સિલવેનિયા યુનિવર્સિટીના વિજ્ઞાની માઈકલ હોરોવીત્ઝ કહે છે. પ્રથમ એવો પ્રકાર હશે જેમાં મશીનો માણસની દેખરેખ વગર જાતે જ કામ કરશે. બે, બીજું કામ પ્રચંડ માત્રાના ડેટા પ્રોસેસ કરવાનું અને તેનું અર્થઘટન કરવાનું છે. ત્રીજું કાર્ય યુદ્ધનું કમાન્ડ અને કન્ટ્રોલ કરવાનું અથવા એ કાર્યમાં મદદ કરવાનું હશે.

રણમેદાનમાં રૉબોટ લડતા હોય તે આઇડિયા જ ગમી જાય તેવો છે, કારણ કે રૉબોટ પ્રમાણમાં સસ્તા છે, મજબૂત હોય છે, થાક્યા વગર અવિરત કામ કરી શકે છે અને યુદ્ધમાં લોહી વહેતું નથી. રૉબોટ ખપી જાય તો પણ દુઃખની વાત બનતી નથી, પરંતુ આપણે રૉબોટ લખીએ છીએ તેનો અર્થ એ નહીં કે તેઓ મેદાનમાં માણસોની જેમ સામસામે આવીને લડશે. વાસ્તવમાં ડ્રોનની માફક અને ક્યાંય દૂરથી લડશે. એવો સમય પણ આવ્યો છે જેમાં અવકાશમાં સેટેલાઇટની મદદ સાથે લડશે. વિજ્ઞાનીઓ ભાખે છે કે ઓછો બુદ્ધિશાળી રૉબોટ (ડ્રોન) વધુ બુદ્ધિશાળી રૉબોટ સામે ટકશે નહીં અને જલદી ખતમ થઈ જશે. બંદૂક ચલાવવા માટે તૈયાર કરેલા ઓછા બુદ્ધિશાળી રૉબોટ પણ શહીદ બની જશે. માટે મશીનોને વધુ શક્તિશાળી બનાવવા માટે તેમને વધુ ને વધુ બુદ્ધિશાળી બનાવવા પડશે. જરૃરી વિદ્યાઓ શીખવવી પડશે. વધુ બુદ્ધિશાળી રૉબોટ અલગ-અલગ યુદ્ધકીય પરિસ્થિતિઓમાં કેમ આગળ વધવું, કેવી રીતે સ્થિતિને સમજવી, તેનું શું અર્થઘટન કરવું અને અન્ય રૉબોટ સાથે મળીને કઈ રીતે આગળ વધવું તે જાણતા હશે. આવી અનેક વિદ્યાઓ કોઠામાં ધરાવતા રૉબોટ યુદ્ધમાં એવાં કાર્યો પાર પાડશે જે જીવતો માણસ નહીં પાડી શકે. આજની તારીખમાં બે કે તેથી વધુ વિમાનો વચ્ચેના સિમ્યુલેટેડ (ટ્રેનિંગ માટેના નકલી) યુદ્ધમાં એક અનુભવી માનવ પાઇલટ કરતાં એઆઇ આધારિત પાઇલટો (મશીનો) વધુ કુશળ પુરવાર થઈ રહ્યા છે. ગયા ફેબ્રુઆરીમાં પેન્ટાગોનની ડિફેન્સ એડવાન્સ્ડ રિસર્ચ પ્રોજેક્ટ્સ એજન્સી (ડીએઆરપીએ – ડરપા)એ છ મજબૂત ડ્રોનના ઊડતા કાફલા પર પ્રયોગો કર્યા હતા, જેમાં એ કાફલાથી માનવસંપર્ક કાપી નાખવામાં આવ્યો તો પણ તમામ છ વિમાનોએ એકબીજા સાથે મળીને યુદ્ધમાં અને ખાસ કરીને અત્યંત ખતરાના વાતાવરણમાં કુનેહપૂર્વક કામગીરી બજાવી હતી.

બાલાકોટ ઘટના બાદ પાકિસ્તાને પંજાબની સરહદ પરથી ભારતમાં ડ્રોન મોકલ્યા હતા. સરહદ પર જામર લગાવી આવા વાંદરવેડા બંધ કરાવી શકાય. ડ્રોન રિમોટથી ઊડે અને જામર ચાલુ હોય ત્યારે રિમોટના સિગ્નલ ડ્રોન સુધી ના પહોંચે. રિમોટ લઈને પાકિસ્તાનમાં બેઠેલો તેનો આકા ડ્રોનને પાછું પણ વાળી ના શકે, પરંતુ આનાથી પણ ખતરનાક પ્રયોગો ૨૦૧૮માં સિરિયામાં થયા હતા.

ઘર બનાવટના કુલ ૧૩ ડ્રોને સિરિયામાં રશિયન દળો પર હુમલાઓ કરી દીધા. એક તરફ રશિયાના અદ્યતન હાઈટેક શસ્ત્રો હતાં. બીજી તરફ રૃપિયા એક લાખમાં એક ઘડી શકાય તેવાં, રેગ્યુલર વિમાન આકારનાં ડ્રોન હતાં. બજારમાં મળતાં ઈલેક્ટ્રોનિક્સ સામાન, પ્લાસ્ટિક અને લાકડામાંથી તે તૈયાર કરાયાં હતાં. પાંખોની કુલ પહોળાઈ ત્રણ મીટરની હતી. લોનમૂવર મશીનમાં જે એન્જિન હોય છે તે આ ડ્રોન સાથે જોડવામાં આવ્યાં હતાં. દરેક વિમાનની પાંખો સાથે ઘરે તૈયાર કરેલી ખીલીઓ ધરાવતી ગ્રેનેડો હતી. તેરમાંથી દસ ડ્રોન ખિમેમીય ખાતેના રશિયન વાયુદળના અડ્ડા તરફ અને બાકીના ત્રણ નજીકમાં ટારટસ ખાતેના નૌસેના મથક તરફ આગળ વધ્યાં. આ ડ્રોન જીપીએસની મદદ વડે માર્ગ શોધતાં હતાં અને ૧૦૦ કિલોમીટર સુધી ઊડવાની રેન્જ હતી. રશિયન સંરક્ષણ મંત્રાલયના જણાવ્યા પ્રમાણે તેની ઍરફ્રેમ (માળખું) રશિયાના ઓરલાન-ટેન પ્રકારના ડ્રોનને મળતી આવતી હતી. ઘણી વખત એક ડ્રોન અકબંધ પકડાઈ જાય તો તેની નકલ પણ ત્રાસવાદીઓ કે પછી દુશ્મન દેશની સેના કરતી હોય છે. ઈરાને જે અમેરિકન ડ્રોન તોડી પાડ્યું હતું તેની નકલ બનાવી લીધાનો દાવો પણ ઈરાને કર્યો હતો.

જે તેર ડ્રોન વહેતાં મુકાયાં હતાં તેમાંના મોટા ભાગનાં સિરિયાના બળવાખોરોએ જ તોડી પાડ્યાં. રશિયા વાસ્તવમાં આ બળવાખોરો સામે લડતું હતું, ઇસ્લામિક સ્ટેટ સામે પણ લડતું નથી. અનેક મોરચે અનેક દળો લડી રહ્યાં હતાં તેથી એ ડ્રોન કોણે મોકલ્યા હતા તે નક્કી થઈ શક્યું નહીં, પણ બાકીના નિશાન સુધી પહોંચે તે પહેલાં જ રશિયનોએ તોડી પાડ્યાં. તેના ચાર દિવસ અગાઉ ડ્રોનના એક હુમલામાં કેટલાક રશિયન વિમાનોને નુકસાન પહોંચ્યું હતું. આ રીતે અનેક હુમલાઓ થયા હતા. સિરિયામાં ઇસ્લામિક સ્ટેટ અર્થાત બગદાદીના લડાકુઓ ચાર પંખાવાળા ડ્રોનનો હુમલો કરવામાં મોટાપાયે ઉપયોગ કરતા હતા. ૨૦૧૭માં જ ગ્રૂપે ૨૦૦ જેટલા હુમલા કર્યા હતા. સિરિયા અને ઈરાકમાં બીજા જેહાદી ગ્રૂપો નાનાં-મોટાં ડ્રોનથી હુમલો કરતા શીખી ગયા છે.

અમેરિકાના એફ-૩૨ ફાઈટર વિમાનની કિંમત ૨૧૦૦ કરોડ ભારતીય રૃપિયા છે. (૩૦ કરોડ ડૉલર) બી-ટુ બોમ્બરની કિંમત તેનાથી વધુ છે. તેની સામે આ ડિસ્પોઝેબલ દેશી ડ્રોન ઘણી વખત ખતરારૃપ બની જાય છે. ઘણી વખત માત્ર એક ડ્રોન મોટું નુકસાન કરી જાય. ૨૦૧૭માં રશિયાવાદી અલગતાવાદીઓ દ્વારા અથવા રશિયાની સ્પેશિયલ ફોર્સિસ દ્વારા યુક્રેઇનના શસ્ત્રભંડારો પર, અફળાય ત્યારે આગ લગાડે તેવી ગ્રેનેડોથી સજ્જ ડ્રોન મોકલવામાં આવ્યાં હતાં. એક શસ્ત્રાગાર દીઠ એક ડ્રોન મોકલાયું અને તેના વડે શસ્ત્રાગારો સળગી ઊઠ્યા. તેમાં એક શસ્ત્રાગારમાં સિત્તેર હજાર ટન દારૃગોળાનો અને સરંજામનો નાશ થયો હતો.

નાનકડા ડ્રોન આટલો વિનાશ વેરી શકે તે સમજાયા બાદ તેનાથી કેમ બચવું તે માટેની ટૅક્નોલોજીની માગ નીકળી છે. સિરિયામાં અમેરિકી દળોને આઇએસના ડ્રોનનો ખતરો વધુ સતાવતો હતો તેની અમેરિકાના દસ્તાવેજોમાં નોંધ લેવામાં આવી છે. એક તો નાનકડા ડ્રોન રડારમાં પકડાય નહીં. ખૂબ નીચે ઊડે અને કદમાં નાનાં. તેને ઓળખી શકાય નહીં અને તેનો પીછો પણ થઈ શકે નહીં. તેને જામ(ઠપ) કરી દેવાનો એક માત્ર ઉપાય બચે છે. પરિણામે અનેક બ્રાન્ડના જામર, ડીડ્રોન, ડ્રોનડિફેન્ડર અને ડ્રોનશિલ્ડ વગેરે અનેક દેશો દ્વારા ખરીદીને કામે લગાડાયા છે. સિરિયામાં હુમલો થયો તેમાંના છ આવા જામર વડે બંધ કરી દેવાયા હતા અને તેથી તૂટી પડ્યાં હતાં. અમુક પર મિસાઇલો છોડીને નાશ કરાયા હતાં. સિરિયાના ડ્રોન પ્રાથમિક કક્ષાના હતાં અને તેઓની જીપીએસ સિસ્ટમ જામ થઈ ગઈ તેથી તૂટી પડ્યાં હતાં, પરંતુ ડ્રોન આપણે જોયું તેમ વધુ ને વધુ સ્વયંસંચાલિત બની રહ્યાં છે. આજકાલ ડ્રોન સાથે (ઓનબોર્ડ) ઈલેક્ટ્રોનિક નકશો હોય છે અને બીજી ઓપ્ટિકલ નેવિગેશન સિસ્ટમ હોય છે. આ સિસ્ટમ વડે ડ્રોન પોતાની આસપાસની ચીજવસ્તુને, પરિસરને નિરખીને નકશા સાથે તેની સરખામણી કરે છે અને તેના આધારે આગળ વધે છે. રિમોટથી કન્ટ્રોલ કરવાની કે જીપીએસ સાથે જોડવાની જફાની બાદબાકી થઈ ગઈ. પરિણામે હવેના અત્યાધુનિક ડ્રોન સામે જામરો નિરર્થક અને નકામા બની જાય છે. તો હવે શું કરવું? ડ્રોનને તોડી પાડવા માટે બંદૂકો, રાઇફલો, એ કે ૪૭ વગેરેથી ગોળીઓ છોડવાનો ઉપાય છે, પણ નાનકડા ઊડતા ડ્રોન તો પણ નિશાનમાં આવતાં નથી. વળી, એકસાથે અનેક ડ્રોનનો હુમલો આવે ત્યારે અમુક ડ્રોન ગોળીઓના વરસાદમાં પણ બચી જવાના. અમેરિકાની સ્ટિંગર મિસાઇલો ખભા પર રાખીને છોડી શકાય. તે નીચે ઊડતાં વિમાનો અને હેલિકૉપ્ટરોને તોડી પાડવા માટે તૈયાર થઈ છે, પણ તેના વડે ડ્રોન તૂટી પડતાં નથી. અમેરિકાએ તે માટે સંશોધનો આદર્યા છે, કારણ કે આગ લગાડે તેવી ગ્રેનેડથી સજ્જ ડ્રોન કોઈ નૌકા કાફલા પર ચડી આવે તો મોટું નુકસાન પહોંચાડે અને યુદ્ધ સમયે તે પોસાય નહીં. હાલમાં અમેરિકાનો પાંચમો નૌકા કાફલો ગલ્ફની આસપાસ છે. થોડા મહિનાઓ અગાઉ તે ઈરાનને ડરાવવા માટે મોકલ્યો હતો, પણ ઈરાન ડર્યું નહીં. ઇઝરાયલ દ્વારા વિકસિત ઝડપથી ગોળા છોડતી ફ્લાન્ક્સ નામની તોપો કે જે માત્ર એક સેકન્ડમાં ૭૫ રાઉન્ડ છોડે છે તેનો પણ ઉપયોગ કરી જોવાયો, પરંતુ ડ્રોનના ટોળાં કે ધાડાં તીડની માફક આવે ત્યારે આ તોપ પૂર્ણપણે કારગર નીવડતી નથી. ડ્રોનને સફળતાપૂર્વક કાઉન્ટર કરવા લેસર આધારિત શસ્ત્રો વિકસાવાઈ રહ્યાં છે. તે સસ્તાં પણ હશે. લોકહીડ માર્ટિન કંપની દ્વારા ઍન્ટિ-ડ્રોન લેસર સિસ્ટમો તૈયાર થઈ રહી છે, પરંતુ તેની કારગરતા હજી મપાઈ નથી. ડ્રોન્સનાં ટોળાંને પૂર્ણપણે નાથવાનો કોઈ અસરકારક ઉપાય નહીં મળે ત્યાં સુધી દુનિયાની મહાસત્તાઓ માટે અને ખુદ ત્રાસવાદીઓ માટે ડ્રોન એક માથાનો દુખાવો બની રહેશે. મહાસત્તાઓના લશ્કરી વ્યૂહકારો હવે એ વાત પર જોર દઈ રહ્યા છે કે ડ્રોન લોન્ચ થાય તે પહેલાં જ તેની ફેસિલિટી, તેનાં કારખાનાં તોડી પાડવા, પણ તેના કોઈ હેંગર કે રનવે હોતાં નથી. રશિયનોએ દાવો કર્યો છે કે તેમની સેનાએ ઈદલીબ (સિરિયા) શહેર નજીક વિરોધીઓની ડ્રોન વર્કશોપ અને ફેસિલિટી તોડી પાડ્યાં હતાં. ડ્રોન ઘરના ગેરેજમાં પણ બનાવી શકાય. પૂરતી જાસૂસી બાતમી વગર તેની વર્કશોપ્સ તોડી પાડવાનું મુશ્કેલ છે. ક્યારેક ઓછી બુદ્ધિવાળા વામણા, બુદ્ધિશાળીઓને અને તાકાતવાળાઓને વધુ પજવતા હોય છે. તેઓને નુકસાન પહોંચાડતાં હોય છે, તેનો પાકિસ્તાને દુનિયાને દાખલો પૂરો પાડ્યો છે.  બુદ્ધિશાળી શસ્ત્રોની વધુ વાત કરીએ તો વર્તમાન એઆઈ આધારિત શસ્ત્ર સિસ્ટમો છે તેની બુદ્ધિ હજી ઘણી ઓછી છે. અમુક સિસ્ટમો અમુક ચોક્કસ પરિસરમાં અમુક ચોક્કસ કામો ઉત્તમ રીતે પૂરાં કરે છે, પણ જુદા વાતાવરણમાં અથવા જુદાં કામોમાં નિષ્ફળ જાય છે. અમેરિકાનું અદ્યતન એફ-૧૬ વિમાન આ કારણસર જ જૂના મિગ સામે મા’ત ખાઈ ગયું. દુશ્મનો પર ત્રાટકવા માટે રવાના થયેલી મિસાઇલો જુદા પરિસરમાં પોતાના દેશના રડારો પર ત્રાટકી હોવાની ઘટનાઓ ઘટી છે. ઘણી વખત ફ્રેન્ડલી ફાયરમાં પોતાના જ દેશનાં વિમાનો, હેલિકૉપ્ટરોને તોડી પડાય છે. અમેરિકાની સેનાઓએ અફઘાનિસ્તાન અને સિરિયામાં આવી ઘટનાઓ અનુભવી છે. ગયા ફેબ્રુઆરીમાં ભારતની વિમાનવિરોધી મિસાઇલોએ આપણુ પોતાનું જ લશ્કરી હેલિકૉપ્ટર કાશ્મીરમાં તોડી પાડ્યું હતું અને વાયુ દળના પાંચ જવાનો શહીદ થયા હતા. વધુ બુદ્ધિશાળી સિસ્ટમો વડે આવી ઘટનાઓ ઘટશે, પણ ઓછી બુદ્ધિશાળી સિસ્ટમોથી આવી ઘટનાઓ વધશે. અમેરિકાએ અવાજની ગતિ કરતાં પાંચ ગણી ઝડપથી ભાગતી સુપરસોનિક મિસાઇલો તૈયાર કરી છે. તેની બુદ્ધિમાં થોડી પણ ક્ષતિ આવશે તો અનર્થ કરશે. રૉબોટ શસ્ત્રો જે કંઈ જોશે, તેનો પોતાની રીતે અર્થ કાઢશે અને તે આધારે વર્તન કરશે. દુનિયાને ડર છે કે આ કિલર રૉબોટ્સ મોટા અનર્થો સર્જશે, માટે તેના વિકાસ પર પ્રતિબંધો મુકાવા જોઈએ. યુદ્ધમાં કોમ્પ્યુટરોની ભૂમિકા વધતી જાય છે તેમ તેનો માનવજાત સામે ખતરો પણ વધે છે. તેની મતિ પણ ભ્રષ્ટ બની શકે છે, સિસ્ટમ કરપ્ટ થઈ શકે છે અને એક વખત ભૂલ થઈ તો સુપરસોનિક મિસાઇલના સમયમાં તે સુધારી શકાય નહીં. અમેરિકા અને ચીન વચ્ચે જે શસ્ત્ર સર્વોપરિતાની હોડ મચી છે તે મોટાં જોખમોનો અંદેશો પણ આપે છે. વળી થિયેટરમાં રશિયા તો છે જ!

ચીન અને અમેરિકા એઆઈ આધારિત શસ્ત્રોના નિર્માણમાં પ્રચંડ મૂડીરોકાણ કરી રહ્યાં છે. એવા સોફ્ટવેર ડેવલપ કરાયાં છે જે લશ્કરના સેનાપતિઓને યુદ્ધ મેદાનમાં હવે શું કરવું તેની તત્કાળ સલાહ આપશે. ચીનને ડર છે કે પશ્ચિમની ખાનગી કંપનીઓએ કૃત્રિમ બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં ઘણી પ્રગતિ કરી છે તેથી અમેરિકા એડવાન્ટેજ સ્થિતિમાં છે. વ્યૂહાત્મક લડાઈઓમાં અમેરિકાનો હાથ ઉપર રહેશે અને તેથી ચીને અમેરિકાની દાદાગીરી ચલાવી લેવી પડશે. અમેરિકાને એવો ડર છે કે ચીનમાં એકાધિકાર ભોગવી રહેલી સરકારો અને તેની કંપનીઓ કોઈ પણ કંપનીના સંશોધનની વિગતો (ડેટા) જપ્ત કરી શકે છે. કોપીરાઈટ કાનૂનનો ભંગ કરીને ટૅક્નોલોજીની ચોરી કરી શકે છે અને ચોરી કરે તેથી રોયલ્ટી પણ ના ચૂકવવી પડે. આ કારણથી ચીન ઝડપભેર આગળ વધશે તેવા ડરથી અમેરિકા ચીની કંપનીઓ પર પ્રતિબંધો મૂકી રહ્યું છે. ‘હ્યુઆવેઈ’ તેનું ઉદાહરણ છે. બંને દેશોમાંથી કોઈ પાછળ રહી જવા માગતું નથી.

વિરોધીઓ પાસે પૂર્ણપણે એઆઈ આધારિત શસ્ત્ર વ્યવસ્થાઓ હોય અને પોતાની પાસે ના હોય તે સ્થિતિ કોઈ પણ મહાસત્તાઓ સ્વીકારી શકે નહીં. ત્યાં સુધી કે આ બાબતમાં ગાફેલ રહેવાનું ભારત જેવા નિર્દોષ દેશોને પણ પોસાય નહીં. ખેર, મશીન ક્ષેત્રમાં સર્વોપરિતા પ્રાપ્ત કરવા મહાસત્તાઓ માત્ર ત્યાં જ અટકવાની નથી કે કૃત્રિમ બુદ્ધિના સોફ્ટવેર સેનાપતિઓને સલાહ આપે. તેઓ સોફ્ટવેરને એટલા તાકાતવાન બનાવવા માગે છે કે યુદ્ધ વખતે તે સ્વયં હુકમો પણ પણ આપે. મશીનો ફટાફટ ગણતરી માંડી શકે છે અને સેનાપતિનું મગજ બ્યુરોક્રસીમાં બંધાયેલું હોય. શારીરિક કારણોસર પણ મગજ ઝડપથી નિર્ણય ના લઈ શકે, પણ વિકાસનાં અવળાં પરિણામો આવી શકે છે. સિસ્ટમના ઓપરેટરો આખરે તો માણસો જ હશે. ધારો કે મશીનો જાતે ઓપરેટ થાય તો બંને પ્રકારના ઓપરેટરો પાસે બે દેશો વચ્ચેના રાજદ્વારી સંબંધોને સમજવાની બુદ્ધિ અને સમય બંને નહીં હોય. વળી, એઆઈ સિસ્ટમને હૅક પણ કરી શકાય. તેના ડેટા સાથે છેડછાડ સંભવી શકે. આ ડર બતાવવામાં આવે છે અને દરેક વખત નવાં શસ્ત્રો આવવાના હોય ત્યારે માનવતા સામે ખતરાની ઘંટીઓ નિષ્ણાતો અને વિચારકો રજૂ કરે છે. તેઓ ક્યારેક સાચા પડે છે, પણ દર વખતે સાચા પડતા નથી, કારણ કે શસ્ત્રોના ડેવલપરો પાસે પણ નિષ્ણાતો કરતાં વધુ બુદ્ધિ હોય છે. અણુ શસ્ત્રોનો પ્રથમ ઉપયોગ થયો ત્યારે તેઓ સાચા પડ્યા હતા, પણ ત્યાર બાદની જે અટકળો ચાલી, આજે ૭૫ વરસ બાદ સાચી પડી નથી. પ્રતિક્ષમતા, અંકુશ અને સલામતીનાં પગલાં લઈને વિશ્વને આજ સુધી બચાવી લેવામાં આવ્યંુ છે. જોકે કૃત્રિમ બુદ્ધિનાં શસ્ત્રોને અણુ શસ્ત્રો સાથે સરખાવી શકાય નહીં. અણુ શસ્ત્રનો ઉપયોગ કરનાર દેશને પોતાનું જ નિકંદન નિકળી જવાનો ભય રહે છે તેથી તેનો ફરી ઉપયોગ થયો નથી. એઆઈનાં પરિણામો અને પરિણામો બંને જુદા હોઈ શકે. ક્યારેક સાવ અહિંસકપણે ગંજાવર આર્થિક નુકસાન દુશ્મનોને પહોંચાડી શકાય. અમેરિકા સામે બદલો લેવા ઈરાન સાઇબર એટેક અથવા સાઇબર વૉર દ્વારા અમેરિકાને ઠપ કરી દેશે તેવો એક ભય છે. ઈરાનના કેટલાક ઉચ્ચ અમલદારોએ આવી ધમકી પણ આપી છે, પણ તે એટલું સહેલું હોત તો આજ સુધી ઈરાન નવરું કેમ બેસી રહ્યું? છતાં સાવ અશક્ય નથી. સોફ્ટવેરની બુદ્ધિમાં સર્વોપરિતા હાંસલ કરો તો અમેરિકાને મા’ત કરી શકાય. આજે કોમ્પ્યુટરો એવી અધધ ગણિતિક શક્તિ  (ક્વોન્ટમ કોમ્યુટિંગ) ધરાવતા તૈયાર થયા છે કે જે એન્ક્રિપ્ટેડ ડેટા હોય છે તેને પણ હૅક કરી શકાશે. ઇઝરાયલની પેગાસસ કંપની દ્વારા વૉટ્સઍપને હૅક કરવામાં આવ્યું તે ઘટના તાજી છે. વૉટ્સઍપ એક એન્ક્રિપ્ટેડ અર્થાત હૅક ન કરી શકાય તેવી ઍપ્લિકેશન છે. તેનો ડેટા રેકર્ડ પણ ન થઈ શકે. છતાં પેગાસસે તેમાં સેંધ મારી. ગમે તેવી મજબૂત સિસ્ટમો હૅક થઈ શકે છે. આ દિશામાં સત્તા પર અઠ્ઠો ઊતરવાની રમત હંમેશાં ચાલતી રહેશે. તે એક નવી શાખાનું યુદ્ધ હશે. સિસ્ટમો હૅક થાય તો આખો દેશ ઠપ થઈ જાય તેવો ડર વરસોથી વ્યક્ત થાય છે. વરસ બે હજાર શરૃ થયું ત્યારે ત્રણ ઝીરો (બે હજારના આંકડાના) સાથે કામ કરવા સિસ્ટમ તૈયાર કરાઈ નથી એવો ભય સર્વવ્યાપક અને વાચાળ બન્યો હતો. ઊડતાં વિમાનો તૂટી પડશેે તેવી અવળવાણીઓ નિષ્ણાતોએ ઉચ્ચારી હતી. એવું કશું જ ના થયું, પણ અગાઉ ક્યારેય થયું નથી તેથી ભવિષ્યમાં નહીં થાય એવી શ્રદ્ધાથી ડેવલોપરો બેસી રહેતા નથી. તેઓ તૈયારી રાખે જ છે તેથી હજારો ઘટનાઓ ઘટી હોત તે ઘટતી નથી. સામાન્ય નાગરિકોને તે સમજાતું નથી. સોમવારે કાસમ સુલેમાનીની અંતિમ યાત્રામાં દસ લાખથી વધુ લોકો જોડાયા. તેઓ બદલાની આગમાં તડપતા હશે. ઈરાન સાઇબર એટેક દ્વારા બદલો લે તેનાથી તેમની ભાવના શાંત થવાની નથી. યુદ્ધનું એક પાસંુ હિંસક બદલો લેવાનું હોય છે.

અણુશસ્ત્રોની વ્યવસ્થા શીત યુદ્ધ બાદ પારદર્શક બનાવાઈ હતી. એકબીજાના દેશમાં નિષ્ણાતો જઈને અણુશસ્ત્રોની સંખ્યા અને ક્ષમતાની તપાસ કરી શકતા હતા. હમણાનાં વરસોમાં ફરી એ વ્યવસ્થામાં ગોબો પડ્યો છે, પરંતુ કૃત્રિમ બુદ્ધિના સોફ્ટવેરમાં કયો દેશ કેટલો આગળ છે તેની ઇન્સ્પેક્શન કર્યા પછી પણ સાચી સમજ ના પડે એ તો રણમેદાનમાં તેનો ઉપયોગ થાય ત્યારે જ પરિણામો પરથી ક્ષમતા જાણી શકાય. માનવીય જાસૂસી દ્વારા જાણી લેવામાં આવે તે અલગ બાબત છે, પણ તે બાતમીઓ હંમેશાં ભરોસાલાયક હોતી નથી. સોફ્ટવેરની આ ગુપ્ત શક્તિઓ બીજી રીતે આશીર્વાદરૃપ નીવડશે. એક મહાસત્તા બીજી પર આક્રમણ કરતા ડરશે. અણુશસ્ત્રની માફક તે ડિટરન્ટ પુરવાર થશે. છતાં કોઈ ધૂની પાગલ પ્રમુખ કે આપખુદના કાબૂમાં આવી શક્તિ હોય તો આજે અણુબોમ્બનો ખતરો જણાય છે તેમ તેનો પણ જણાશે. અણુશસ્ત્રો કરતાં કિમ જોંગ યુંગ વધુ ડરાવે છે.

અણુશસ્ત્રો ખાનગી કંપનીઓ વિકસાવી શકતી નથી, પણ કૃત્રિમ બુદ્ધિ વિકસાવવા પર  કોઈ પ્રતિબંધો મૂકી શકાય નહીં. તેના અન્ય ઘણા સારા ઉપયોગ છે. રણક્ષેત્ર તો એક પાસું છે. અમેરિકાની ટૅક્નોલોજિકલ કંપનીઓએ વર્ષ ૨૦૧૬માં એઆઇના વિકાસ માટે ૩૦ અબજ ડૉલરનું મૂડી રોકાણ કર્યું હતું જેની સામે પેન્ટાગોન હવે ૨૦૨૦માં એક અબજ ડૉલરનું રોકાણ કરશે. પેન્ટાગોન ભવિષ્યમાં આ કંપનીઓ પાસેથી સુવાંગ અધિકાર સાથે સોફ્ટવેર ખરીદશે. અમેરિકાના આ ઉદ્યોગમાં સૌથી મોટો મેનપાવર અર્થાત કુદરતી બુદ્ધિ કોણ પૂરા પાડે છે તે જાણો છો? ભારત. અને ખાસ કરીને દક્ષિણ ભારત. ઇસરોને યાદ કરો.

પેન્ટાગોન ડ્રોનની માફક રૉબોટ સબમરીનો તૈયાર કરી રહ્યું છે. આ પ્રોજેક્ટમાં કોઈ મહત્ત્વના લશ્કરી બંદર કે દરિયાકાંઠે નાના કદની આપમેળે ચાલતી સબમરીનો નીચે તળિયે જઈને બેસશે. ત્યાં રેગ્યુલર સબમરીનો અને વૉરશિપ જઈ શકવાના નથી, પણ તેઓ એ રૉબો સબમરીનો પરના પાણીમાંથી પસાર થઈ શકે છે. રૉબો સબમરીનોની આસપાસ તળિયે પર સેન્સરો પાથરેલાં હશે. તેઓ ધ્રુજારીની, સોનાર અને બીજા સાધનો વડે નોંધ લેશે. દુશ્મનની સબમરીનનો ઘોંઘાટ જાણી જશે. આજની લિથિયમ બેટરીના સમયમાં આવાં સેન્સરો વધુ શક્ય અને વધુ કાર્યક્ષમ બન્યાં છે. એ સેન્સરો પોતાનો ડેટા રૉબો સબમરીનને મોકલશે. બધાં સેન્સરોના ડેટાને પ્રોસેસ કરી તે સિગ્નલો આકાશમાં ઊંચે ઊડતા ડ્રોનને મોકલશે અને તેના આધારે કમાન્ડ સેન્ટર નક્કી કરશે કે આગળ શી તજવીજ કરવી? પેન્ટાગોને એક ‘અલ્ગોરિધમિક વૉરફેર’ ટીની રચના કરી છે. તેને ‘પ્રોજેક્ટ માવેન’ નામ અપાયું છે. આ પ્રકારની ઇન્ટેલિજન્સમાં આગળ જણાવેલી પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે. ખાસ કરીને ઇસ્લામિક સ્ટેટના પ્રાદુર્ભાવ સાથે આવી સિસ્ટમો ડેવલપ કરવાની ઇઝરાયલ અને અમેરિકાને જરૃર પડી છે.

ભારતમાં લશ્કરના મહત્ત્વનાં થાણા અથવા ઈન્સ્ટોલેશનની આસપાસ નિર્જન જગ્યાઓ રખાય છે અને લોકોને ફરકવા દેવાતાં નથી, પણ વોશિંગ્ટનમાં પોટોમેકના કાંઠે તમે પેન્ટાગોનના પાંચ કોણીય કોમ્પ્લેક્સની બાજુમાં મોટરકાર ઊભી રાખીને મિત્રો સાથે વાતચીત કરી શકો. મિત્ર વિજય પૌલને આ લખનારે પૂછ્યું કે આટલી બધી છૂટછાટ? જવાબમાં વિજયે કહ્યું કે શક્ય છે કે આપણે શું કરી રહ્યા છીએ અને શું વાતચીત કરી રહ્યા છીએ તેની તમામ ખબર તેમને હોય!

બ્રિટનની જાસૂસી સંસ્થા, ‘મિલિટરી ઈન્ટેલિજન્સ સિક્સ (ટૂંકમાં એમઆઈસિક્સ) દ્વારા ૨૦૧૨ ડિસેમ્બર મહિનામાં પાકિસ્તાનના ત્રાસવાદીઓ બાબતમાં એક ડેટા લીક થયો હતો. અમેરિકાની એક સિગ્નલ ઈન્ટેલિજન્સ એજન્સી છે, તે પણ એનએસએના નામથી ઓળખાય છે. આ સંસ્થાએ પાકિસ્તાનમાં સ્કાયનેટના નામથી ઉપર ઉપરથી નિર્દોષ જણાતો, મોબાઇલ ફોનના ડેટાનો અભ્યાસ કરવાનો કાર્યક્રમ હાથ ધર્યો હતો. આ કામમાં મશીન લર્નિંગ પ્રક્રિયાને કામે લગાડાઈ હતી. આ સોફ્ટવેર પોતાની રીતે મોબાઇલ ફોનના ડેટાનો અભ્યાસ કરી, વાતચીત, ઇમેજો, લખાણ કે બીજા સંકેતો મારફતે મોકલતા સંદેશાઓનો અભ્યાસ કરતું હતું અને પોતાની રીતે શોધી કાઢતું હતું કે સંદેશાઓની આપ-લે કરનારાઓમાંથી કોણ સંભવિત ત્રાસવાદી છે અને ત્રાસવાદીઓના માલસામાન ખેપો ક્યાં પહોંચાડે છે? કોણ ગયા મહિને લાહોરથી પેશાવર કેટલી વખત ગયું અને કેટલી કેટલી વખત ફોન સ્વીચ ઓફ કરી દીધો. કરોડો વ્યવહારોમાંથી આ પ્રકારનું તત્કાળ આકલન કરવાનું માનવ મગજ માટે શક્ય નથી, પણ મશીન લર્નિંગ આ પ્રકારની શંકાશીલ હિલચાલો અને તેના કર્તાઓને ઝડપથી પકડી પાડે છે. જોકે ભારતની અને દુનિયાની પોલીસ ગુનેગારને આ રીતે પકડે છે, પણ તેમાં મરનારને આધારે શંકાસ્પદ વ્યક્તિની ઓળખ થાય પછી તેનો ઇતિહાસ મેળવવાનું આસાન છે, પણ કરોડોમાંથી કોઈ બેચારને પકડવા માટે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ જ જોઈએ. ઇઝરાયલની યુનિકાઈ નામની કંપની આવા સોફ્ટવેર ડેવલપ કરી રહી છે. એક વિશાળ રણ વચ્ચે જતી રણગાડીઓની આસપાસનું તાપમાન, તેની દોડવાની ઝડપ વગેરે ડેટાના આધારે તેનું ચોક્કસ લોકેશન જાણી શકતાં સોફ્ટવેર આ કંપનીએ તૈયાર કર્યા છે. જૂની રીતોથી આ બધંુ જાણવા માટે પંદરથી વીસ કલાક લશ્કરોને લાગતા. નકશાઓ ઊથલાવે, રેફરન્સ બુકો રિફર કરે, લોકલ એજન્ટનો સંપર્ક સાધે, જે ઘણીવાર શક્ય ન હોય. ત્યારે લોકેશન જાણવા મળે અને તે પણ સંપૂર્ણ ખાતરી નહીં. દરમિયાન રણગાડીઓ બીજે ક્યાંય પહોંચી ગઈ હોય. હાલમાં આ બધી બાબતો બે મિનિટમાં નક્કી થઈ જાય. તુરંત નિર્ણય લેવાઈ જાય. હવે તો એ પણ તુરંતમાં નક્કી થઈ જશે કે દુશમનોની છાવણીમાં સૈનિકો કેવી લાગણી કે ભાવના અનુભવી રહ્યા છે? તેમનો આત્મવિશ્વાસ કેવો છે? પ્રાચીન યુદ્ધોથી આ ભાવના ખૂબ મહત્ત્વની રહી છે અને તેથી જ તો ભગવત ગીતાનું સર્જન થયું. માનસિક રીતે હારેલા સૈનિકોએ, શ્રેષ્ઠ શસ્ત્રો ધરાવતાં હોય તો પણ પરાજય જ સહન કરવો પડે છે. જોકે હાલના સોફ્ટવેર પ્રમાણે દુશ્મનોની મનસ્થિતિનો તાગ મેળવવામાં પાંચ કલાકનો સમય લાગશે.

એ પણ યાદ રહે કે ભવિષ્યના યુદ્ધ અને તેની ટૅક્નોલોજી બાબતમાં રોમાંચકો વાતો પણ વધુ ચાલે, કારણ કે યુદ્ધસ્ય કથા રમ્યાઃ પણ દર વખતે ટૅક્નોલોજીઓ ધારી હોય એટલી સફળ થતી નથી. વિયેતનામનાં જંગલોમાં અમેરિકનોએ અબજો ડૉલરના ખર્ચે સેન્સરો પાથર્યાં હતાં છતાં અમેરિકા હારી ગયું. તો પણ ટૅક્નોલોજીઓ સફળ રહી છે. તેથી તેની અવગણના થઈ શકે નહીં.

સવાલ એ છે કે કૃત્રિમ બુદ્ધિવાળાં શસ્ત્રોનો વિકાસ ક્યાં જઈને અટકશે? તેની શક્યતાઓ અમાપ અને અનંત છે. સાદો સંભવિત જવાબ એ હોઈ શકે કે કૃત્રિમ મગજો યુદ્ધ કરીને ખતમ નહીં થાય ત્યાં સુધી વિકસતાં રહેશે. કેટલાંક તો પોતે જ પોતાનો વિકાસ કરશે. હાલમાં જ જે ગણિતિક શક્તિઓ જોઈએ છે તે પણ માણસના મગજમાં નથી. માટે પોતે જ વિકાસ પામશે અને પોતે જ, ડાયનાસોરની માફક ખતમ પામશે, પણ આ ખૂબ દૂરના ભવિષ્યની વાત છે, પણ ભૂતકાળના અનુભવો પરથી અને ભવિષ્યની વાસ્તવિકતા આધારિત કલ્પનાઓ પરથી સમજાય કે કુદરતને ત્યાં સર્જનનું મહત્ત્વ નથી, વિનાશનું મહત્ત્વ નથી, માત્ર પરિવર્તનનું જ મહત્ત્વ છે. માટે એક જ માન્યતા પાછળ અંતિમવાદી થવું કે ગાંડા થઈ જવું તે શુદ્ધ ગાંડપણ જ છે.
——————-