ખેલો ઇન્ડિયા ખેલો સ્પોટ્ર્સ ઉદ્યોગ સતત નવા ગોલ કરે છે

• કવર સ્ટોરી – વિનોદ પંડ્યા

ભારતમાં આઈપીએલની સફળતા અને લોકપ્રિયતાએ બીજી રમતો અને તેની વૈશ્વિક ક્લબોને પગદંડો જમાવવાની પ્રેરણા આપી છે. અમેરિકા અને યુરોપમાં સ્પોટ્ર્સ ક્લબો અને એસોસિયેશનોનો જે વિકાસ થવો જોઈતો હતો તે થઈ ચૂક્યો છે. હવે ચાહકો અને બિઝનેસમાં અચાનક અનેકગણી વૃદ્ધિ શક્ય નથી. ત્યારે આ મંડળોનું ધ્યાન ભારત અને ચીનની લગભગ પોણા ત્રણ અબજ લોકોની વિરજિન ભૂમિ પર ગયું છે. જે નોંધપાત્ર વિકાસ થશે તે આ બે દેશોમાં રમતોને લોકપ્રિય બનાવીને થશે. એક એક રમત અબજો ડૉલર અને રૃપિયાનો ઉદ્યોગ બની છે. ભારતમાં સ્પોટ્ર્સ ઉદ્યોગ વિક્સે તેની અનેક કારણોસર જરૃર પણ છે.

આજથી વીસ વરસ અગાઉ ચીનમાં બાસ્કેટ બૉલની રમત પ્રત્યે લોકોમાં ખાસ લગાવ ન હતો, પરંતુ અમેરિકાના ધનાઢ્ય નેશનલ બાસ્કેટ બૉલ એસોસિયેશન (એનબીએ)એ ચીનમાં બાસ્કેટ બૉલને લોકપ્રિય બનાવી દીધી છે. બાસ્કેટ બૉલ એક એવી રમત છે જે ઇનડોર તેમ જ આઉટડોર, બંને સ્થળે, રમી શકાય. હવે એનબીએનું ભારતમાં આગમન થઈ ચૂક્યું છે. ભારતમાં ક્રિકેટે બીજી રમતોને લોકપ્રિય થવા દીધી નથી. સોકર કે ફૂટબૉલ ભારતમાં જામી પડશે એવી આગાહી આજથી વીસ વરસ પૂર્વે વ્યાપકપણે થઈ હતી, જે ફળીભૂત થઈ નથી. સોકર માટે ખૂબ સારા અને વિશાળ મેદાનો જોઈએ, જે ભારતમાં નથી. છતાં ફૂટબૉલના ચાહકો વધ્યા છે. બાસ્કેટ બૉલ માટે પણ ઊજળા ભવિષ્યની આગાહીઓ થઈ રહી છે. ભારતમાં સોકરના પ્રમોશન માટે એવું કોઈ આંતરરાષ્ટ્રીય બ્રાન્ડનેઈમ ધરાવતું મંડળ લાગેલું નથી. જ્યારે બાસ્કેટ બૉલમાં એનબીએ પોતે જ ઇન્વોલ્વ થયું છે તેથી ચીનની માફક ભારતમાં બાસ્કેટ બૉલ લોકપ્રિય બને એ શક્ય છે.

ભારતમાં આઈપીએલની સફળતા અને લોકપ્રિયતાએ બીજી રમતો અને તેની વૈશ્વિક ક્લબોને પગદંડો જમાવવાની પ્રેરણા આપી છે. અમેરિકા અને યુરોપમાં સ્પોટ્ર્સ ક્લબો અને એસોસિયેશનોનો જે વિકાસ થવો જોઈતો હતો તે થઈ ચૂક્યો છે. હવે ચાહકો અને બિઝનેસમાં અચાનક અનેકગણી વૃદ્ધિ શક્ય નથી. ત્યારે આ મંડળોનું ધ્યાન ભારત અને ચીનની લગભગ પોણા ત્રણ અબજ લોકોની વિરજિન ભૂમિ પર ગયું છે. જે નોંધપાત્ર વિકાસ થશે તે આ બે દેશોમાં રમતોને લોકપ્રિય બનાવીને થશે. એક એક રમત અબજો ડૉલર અને રૃપિયાનો ઉદ્યોગ બની છે. ભારતમાં સ્પોટ્ર્સ ઉદ્યોગ વિક્સે તેની અનેક કારણોસર જરૃર પણ છે.

ગઈ આઠ ઑક્ટોબરના રોજ લંડનમાં દુનિયાની સ્પોટ્ર્સ બિઝનેસ પરિષદનું આયોજન થયું હતું. ‘સ્પોર્ટ લીડર્સ વીક’ અંતર્ગત તેનું આયોજન થયું હતું. ઇન્ટરનેશનલ ઓલિમ્પિક કમિટી (આઈઓસી)ના સભ્ય, આઈપીએલની ફ્રેન્ચાઈઝી મુંબઈ ઇન્ડિયન્સનાં માલિક અને રિલાયન્સ ફાઉન્ડેશનનાં ચૅરપર્સનના નાતે શ્રીમતી નીતા અંબાણીએ આ પરિષદને સંબોધી હતી.

કી-નોટ પ્રવચનમાં નીતા અંબાણી બોલ્યાં કે, ‘ભારતમાં દુનિયાની છઠ્ઠા ભાગની વસતિ વસે છે જેમાંના ૬૦ કરોડ ૨૫થી નીચેની વયના યુવાનો છે. જો આ યુવાનોનો જ એક અલગ દેશ હોય તો તે દુનિયાનો સૌથી મોટો ત્રીજા ક્રમનો દેશ બની શકે. ભારત દરેક ક્ષેત્રમાં નવાં શિખરો સર કરી રહ્યો છે અને વિશેષ કરીને રમત ગમતમાં, હું પોતે ૪૪ વરસની વયે સ્પોટ્ર્સ સાથે સંકળાઈ અને સ્પોટ્ર્સથી મારા જીવનમાં, દર્શનમાં અને પૃથ્વીને જોવાની દ્રષ્ટિમાં સમૂળગા ફેરફારો આણ્યા છે. આજથી દસ વરસ અગાઉ ભારતમાં આઈપીએલની શરૃઆત થઈ ત્યારે મુખ્યત્વે પુરુષો જ ક્રિકેટની રમત માણતા હતા. આજે સ્ત્રીઓ અને પુરુષો સરખા ભાગે ક્રિકેટમાં રસ ધરાવે છે. ભારતની મહિલા ક્રિકેટ ટીમ પણ આજે ઇંગ્લેડની ટીમ બાદ બીજો ક્રમ ધરાવે છે.

‘રિલાયન્સ ફાઉન્ડેશન અને મુંબઈ ઇન્ડિયન્સ સાથે મળીને “એજ્યુકેશન એન્ડ સ્પોર્ટ્સ ફોર ઓલ” (ઈએસએ) પ્રોગ્રામ ચલાવે છે. તેમાં ઉપેક્ષિત અને દિવ્યાંગ બાળકો પર વિશેષ ધ્યાન અપાય છે. દર વરસે ૨૧ હજાર બાળકોને મુંબઈ ઇન્ડિયન્સની ટીમની રમત જોવા માટે લઈ આવવામાં આવે છે. આઈપીએલની સફળતાએ ભારતમાં બીજી લીગોને પણ જન્મ આપ્યો છે. જેમ કે હૉકી, બેડમિન્ટન, વૉલીબૉલ, બાસ્કેટ બૉલ, રેસલિંગ, કબ્બડી અને ફૂટબૉલ વગેરેની લીગો રચાઈ રહી છે. આજે ભારતમાં બાળકો અને યુવાનો ઇંગ્લિશ પ્રિમિયર લીગ (ફૂટબૉલ)ની મેચો જોવા રાત્રે એક વાગ્યે જાગી જાય છે અને ટીવી ઓન કરે છે.’ નીતાબહેનના કહેવા પ્રમાણે એમનો પુત્ર આકાશ પણ આમ જ કરે છે. આ પરથી સમજાય છે કે ભારતમાં ફૂટબૉલની મેચોનો એક વિશાળ ચાહકવર્ગ છે અને તેથી નીતાબહેનને લાગે છે કે ભારતમાં ફૂટબૉલની રમત માટે ખૂબ ઊજળું ભવિષ્ય છે. આ હકીકતથી પ્રેરાઈને એમણે ૨૦૧૪માં ફૂટબૉલ માટે ‘ઇન્ડિયન સુપર લીગ’ની સ્થાપના કરી છે. એમના કહેવા પ્રમાણે સૌથી વધુ જોવાતી લીગ મેચોમાં આઈએસએલ હાલમાં ત્રીજા ક્રમે છે. ૨૦૧૮-૧૯માં લગભગ ૧૭ કરોડ લોકોએ ટેલિવિઝન પર અને સવા કરોડ લોકોએ ડિજિટલના માધ્યમથી આઈએસએલની મેચો નિહાળી હતી. આઈએસએલના આગમન બાદ ભારતની નેશનલ ફૂટબૉલ ટીમના ફીફા રેન્કિંગમાં પણ ખાસ્સો સુધારો થયો છે. તે ૧૭૩મા ક્રમેથી ૯૬મા ક્રમે પહોંચી છે. નીતા અંબાણીનું સપનું છે કે ભારતની ટીમ ફીફા વર્લ્ડ કપ માટે ક્વૉલિફાય થાય. હાલમાં રિલાયન્સની જીઓ કંપની વિવિધ ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ વિકસાવી રહી છે. કંપની જે પ્રોમિસ આપે છે તે પ્રમાણે આગળ વધતી નથી. જેમ કે કંપની સેલફોન ટૅક્નોલોજીમાં ચાર વરસ બાદ પણ પ્રાથમિક સેવાઓ બરાબર આપી શકતી નથી. જો ઇરાદા પ્રમાણે આગળ વધે તો જીઓને સ્પોટ્ર્સ ઇન્ડસ્ટ્રીમાંથી જ મોટી કમાણી થઈ શકે. ભારતના ખેલાડીઓ વ્યક્તિગત સ્તરે ખૂબ સુંદર દેખાવ કરી રહ્યા છે. મેરી કોમે હમણા વિશ્વ કુસ્તી સ્પર્ધામાં કાંસ્ય મેળવીને સૌથી વધુ મૅડલ જીતવાનો નવો રેકોર્ડ બનાવ્યો. બીજા દિવસે મંજુ રાની વિશ્વ કુસ્તીમાં સિલ્વર મૅૅડલ જીતી. તે અગાઉ પી.વી. સિંધુએ બેડમિન્ટન વર્લ્ડ ચેમ્પિયનશિપમાં સુવર્ણ ચન્દ્રક પ્રાપ્ત કર્યો. માત્ર ગયા જુલાઈ મહિનામાં જ ભારતીય એથ્લિટોએ ૨૦૦થી વધુ આંતરરાષ્ટ્રીય પદકો જીત્યા છે. નવાઈની વાત એ છે કે આમાંથી મોટા ભાગનાં પદકો સ્ત્રીઓ જીતી છે. ૧૯ વરસની ધવાક હીમા દાસે યુરોપના ટ્રેક ઇવન્ટ્સમાં માત્ર વીસ દિવસમાં પાંચ ગોલ્ડ મૅડલ મેળવ્યાં હતાં. હીમા દાસ એટલી ગરીબીમાં ઉછરી હતી કે દોડવા માટેના શૂઝની એક જોડી ખરીદવાના તેની પાસે પૈસા ન હતા. તેથી એ ખુલ્લા પગે પ્રેક્ટિસ કરતી હતી. આજે એ એડિડાસ શૂઝની બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર છે. જસપ્રીત બુમરા વગેરે નાનકડા નગરોમાંથી આગળ આવેલા યુવાનો છે. સ્પોટ્ર્સની આ તાકાત છે અને નીતાબહેનના કહેવા પ્રમાણે હાલમાં ભારતમાં સ્પોટ્ર્સ માટે થનગનતું વાતાવરણ છે. આંકડાની રીતે જોઈએ તો આજથી દસ વરસ અગાઉ આઈપીએલના મીડિયા રાઇટ્સ ૯૫ કરોડ અમેરિકી ડૉલર (ભારતીય રૃપિયા હાલની કિંમતે ૬૬૫૦ કરોડ થાય)માં વેચાયા હતા. જે ગયા વરસે માત્ર પાંચ વરસ માટે જ અઢી અબજ અમેરિકી ડૉલર (૧૭,૫૦૦ કરોડ રૃપિયા)માં વેચાયા હતા. ૫૦૦ ટકાની અસાધારણ વૃદ્ધિ થઈ.

આ વરસે યોજાયેલા ક્રિકેટ વર્લ્ડ કપની ફાઇનલ ઇંગ્લેડ અને ન્યૂઝીલેન્ડ વચ્ચે રમાઈ ત્યારે ઇંગ્લેન્ડના દોઢ કરોડ લોકોએ એ મેચ ટીવી પર નિહાળી હતી જ્યારે ભારતમાં અઢાર કરોડ લોકોએ લાઈવ નિહાળી હતી. ભારત ન્યૂઝીલેન્ડ સામે સેમિ-ફાઇનલ હારી ગયું ત્યારે ભારતમાં બાવીસ કરોડ લોકોએ તે મેચ લાઈવ જોઈ હતી. જો ભારત ફાઇલનમાં રમ્યું હોત તો ટીવી પ્રેક્ષકોનો ફિગર અનેક ગણો ઊંચો હોત. હવે ભારતમાં ક્રિકેટ જ નહીં, ઑલિમ્પિક્સ, ફીફા વર્લ્ડ કપ, ઈપીએલ હૉકી વગેરે રમતોએ ખરા અર્થમાં અભૂતપૂર્વ તકો પેદા કરી છે. ૨૦૧૮માં ૮૦ કરોડ ભારતીયોએ ટીવી પર એક યા બીજી રમતોની મેચો નિહાળી હતી.

આ ઑક્ટોબરના પ્રથમ સપ્તાહમાં ભારતમાં એનબીએની બે બાસ્કેટ બૉલ મેચ યોજાઈ તેમાં રિલાયન્સ ફાઉન્ડેશનનું પણ યોગદાન હતું. નેશનલ ફૂટબૉલ લીગ (એનએફએલ) અને નેશનલ બાસ્કેટ બૉલ એસોસિયેશન અમેરિકા ચાર મેજર લીગમાંથી બે છે. એનએફએલ સાથે ૩૨ અને એનબીએ સાથે ૩૦ ટીમો જોડાયેલી છે. ગયા વરસે એનએફ લીગે ૧૪ અબજ ડૉલરનો વકરો કર્યો હતો. એનએફએલની પ્રત્યેક ટીમની સરેરાશ વર્થ અઢી અબજ ડોલરની ગણાય છે. તેની સામે પ્રત્યેક એનબીએ ટીમનું સરેરાશ મૂલ્ય એક અબજ ૬૫ કરોડ ડૉલર છે. તેમાં ન્યૂયૉર્ક નીક્સ’ નામની ટીમનું મૂલ્ય સર્વાધિક ત્રણ અબજ ૬૦ કરોડ ડૉલરનું છે. આવી જ એક એનબીએ ટીમના માલિક મૂળ મુંબઈમાં જન્મેલા વિવેક રણદીવે નામની મરાઠી ટૅકનોક્રેટ છે, જેમણે સિલિકોન વેલીમાં સંપત્તિ જમાવી છે. એમની માલિકીની ટીમનું નામ ‘સેક્રામેન્ટો કિંગ્સ’ છે.

એ વિવેક રણદીવે પોતાની ટીમ સેક્રામેન્ટો કિંગ્સ અને એનબીએની બીજી એક ટીમ ‘ઇન્ડિયાના પેસર્સ’ને લઈને મુંબઈ આવ્યા હતા અને ગઈ ચોથી અને પાંચમી ઑક્ટોબરે બંને ટીમો વચ્ચેની મેચો યોજી હતી. એનબીએના કમિશનર એડમ સિલ્વર પણ પધાર્યા હતા. એમના કહેવા પ્રમાણે ભારત એક ફાઇનલ ફન્ટ્રીઅર છે અને દુનિયામાં એનબીએથી અળગું રહી ગયેલું એક માત્ર સાર્થક અને મહત્ત્વપૂર્ણ બજાર છે. ચીનમાં તો એનબીએએ પગપેસારો કર્યો જ છે. વરસ ૨૦૦૪થી ત્યાં એનબીએની પ્રિસિઝન ગેઈમો યોજાય છે.

ભારતનું સ્પોર્ટિંગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પણ હવે ધીમે ધીમે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરનું બની રહ્યું છે. બે વરસ અગાઉ ભારતમાં અંડર સેવન્ટીન ફીફા વર્લ્ડ કપની મેચો યોજાઈ ગઈ. એનબીએ દ્વારા ૧૯૯૦માં અમેરિકા બહાર ટોકિયો, જાપાન ખાતે ‘ઉરાહ જાઝ’ અને ‘ફિનિક્સ સન્સ’ નામની અમેરિકી ટીમો વચ્ચે સ્પર્ધા રખાઈ હતી અને ત્યાર બાદ ત્રીસ વરસે એનબીએએ ભારતમાં પગ માંડ્યા છે. લીગ દ્વારા દુનિયાના વીસ દેશોમાં પ્રિ-સિઝન અને રેગ્યુલર મેચો રમવામાં આવે છે. હવે તેમાં ભારત જોડાયું છે. વિવેક રણદીવે કહે છે કે ભારતમાં અને મુંબઈમાં એનબીએની ગેઈમ્સ યોજવાનું મારું ખાસ સ્વપ્ન હતું તે સાકાર થયું છે.

એનબીએ કક્ષાની બાસ્કેટ બૉલ કોર્ટ અને વેન્યુ તૈયાર કરવા પાછળ બે વરસ લાગ્યાં હતાં. આમ તો એનબીએનું કાર્યાલય ભારતમાં ૨૦૧૧થી શરૃ થયું છે, પણ મેચોનું આયોજન આ પ્રથમ વખત થયું. એનબીએની ટીમ ધ ઇન્ડિયાના પેસર્સ દુનિયામાં રમવા નીકળે છે ત્યારે ૫૫થી ૬૦ જણનો રસાલો અને કાફલો સાથે જાય છે તેઓ એક ટૂરમાં ૧૫થી ૧૬ મેચ રમે છે. તેઓ રમતના ઉત્સાહીઓ માટે બાસ્કેટ બૉલ કેમ્પ યોજે છે.

મુંબઈમાં યોજાયેલી મેચોએ ખાસ્સો ઉન્માદ જગાવ્યો હતો. બુકિંગ શરૃ થયાના પ્રથમ સપ્તાહમાં જ બંને મેચોની એંસી ટકા ટિકિટો ઓનલાઈન વેચાઈ ગઈ હતી અને રૃપિયા આઠ હજારના મૂલ્યની ટિકિટો પ્રથમ અડધા કલાકમાં જ વેચાઈ ગઈ હતી. તે અર્થમાં આ મેચોને ભદ્ર સમાજનું એક ફેશન વળગણ ગણાવી શકો, પણ વાત અહીં પૂરી થતી નથી. સૌથી ઊંચા મૂલ્યની ટિકિટના દામ રૃપિયા અઢાર હજાર હતા અને ટિકિટની શરૃઆત રૃપિયા ૪૫૦૦થી થતી હતી. વેન્યુ પર આઠ હજાર પ્રેક્ષકોને સમાવવાની ક્ષમતા હતી.

એનબીએ દ્વારા ૨૦૧૧માં મુંબઈમાં કાર્યાલય શરૃ થયું. ત્યાર બાદ આજથી બે વરસ અગાઉ નોઈડા ખાતે એક બાસ્કેટ બૉલ એકેડેમી પણ શરૃ કરવામાં આવી. એનબીએ દુનિયામાં આવી સાત એકેડેમીઓ ચલાવે છે. નોઈડામાં ૧૪થી ૧૭ વરસની ઉંમરના ૨૪ કિશોરો અને તરુણોને બાસ્કેટ બૉલની તાલીમ અપાય છે. પ્રતિભા શોધન દ્વારા ટ્રેઇનીઓ પસંદ કરવામાં આવે છે અને તેઓને ૧૦૦ ટકા સ્કોલરશિપ અપાય છે. તેઓને અમેરિકા તેમ જ બીજા દેશોની ટૂર્નામેન્ટોમાં રમવાની, શિબિરોમાં ભાગ લેવાની તક અપાય છે. રિલાયન્સ ફાઉન્ડેશનના સહયોગમાં એનબીએએ ભારતનાં ૩૪ શહેરોમાં દસ હજારથી વધુ કેમ્પો અને ટૂર્નામેન્ટોનું આયોજન આજ સુધીમાં કર્યું છે અને તેમાંથી પ્રતિભા સંપન્ન ખેલાડીઓની પસંદગી થાય છે. એનબીએ વધુ અને વધુ કિશોરોનું ગ્રાસરૃટ લેવલ પર બાસ્કેટ બૉલ પ્રત્યેનું એક્સપોઝર વધારવા માગે છે. અમેરિકામાં દરેક હાઉસિંગ કોલોનીમાં એક કે તેથી વધુ બાસ્કેટ બૉલ કોર્ટ હોય છે. અમેરિકામાં બાસ્કેટ બૉલ એક ક્રેઝ છે. હમણા હમણાથી ગોરા લોકો કરતાં કાળા લોકો તેની તરફ વધુ ઢળ્યા છે. ગ્રાસરૃટ લેવલ પર જે સ્પોટ્ર્સ વધુ ખીલે તે રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ પણ ખીલે છે. કોઈ લીગનો વિકાસ સાધવો હોય તો તેના ફેન્સની સંખ્યા વધવી જોઈએ, પ્રેક્ષકોની સંખ્યા વધવી જોઈએ. મોટી સંખ્યામાં રમતો યોજાવી જોઈએ અને આખરે તેમાંથી એવા ખેલાડીઓ રમવા જોઈએ જે અમેરિકાની એનબીએ અને એનએફએલ ટીમના સ્ટાર ખેલાડી બને. ભારતમાં વિશેષ ભૃગુવંશી અને દિવ્યા સિંહ બાસ્કેટ બૉલનાં આંતરરાષ્ટ્રીય સ્ટાર બન્યાં છે. વિશેષ એડીલેઈડની થર્ટી સિક્સર્સ ટીમમાં રમે છે અને દિવ્યા સિંહ (ઈન્ડિયન નેશનલ વિમેન્સ બાસ્કેટ બૉલના ભૂતપૂર્વ કપ્તાન) એમની ટેક્નિક માટે વર્લ્ડ ફેમસ બન્યાં હતાં. એકેડેમીમાં આવા ભારતીય તેમજ વિદેશી ખેલાડીઓ વિશે ચર્ચા અને જ્ઞાન દ્વારા ભારતીય કિશોર કિશોરીઓનું એક્સપોઝર વધારવામાં આવે છે. તેઓમાં પણ સફળ થવાની બેહદ તમન્ના જાગે છે.

સોની પિક્ચર્સ નેટવર્ક દ્વારા હવે બાસ્કેટ બૉલની હિન્દીમાં કોમેન્ટરી અપાય છે. ગઈ સિઝનમાં ૩૦૦ મેચો પ્રદર્શિત થઈ તેમાંની ૮૫ મેચની હિન્દી કોમેન્ટરી રજૂ થઈ હતી. લોકો આ રમતને સમજી શકે તે આશય છે. સોની ટીવીના કહેવા પ્રમાણે ૨૦૧૮-૧૯ની સિઝનમાં ૯ કરોડ ભારતીયોએ એનબીએની મેચો જોઈ હતી. કોઈ સ્થાનિક ખેલાડી એનબીએનો આંતરરાષ્ટ્રીય ખેલાડી બને પછી સ્થાનિક સ્તરે તેનો ખૂબ મોટો પ્રભાવ પડે છે. ચીનનો યાઓ મિંગ અમેરિકાની ‘હ્યુસ્ટન રૉકેટ્સ’ ટીમનો ખેલાડી બન્યો પછી ચીનમાં તેનો ખૂબ પ્રભાવ પડ્યો. ત્યાં સુધી કે બાસ્કેટ બૉલને લગતા ધંધાઓ પણ વધી ગયા. અમેરિકાની ૩૦ એનબીએ ટીમોમાં લગભગ ૪૫૦ ખેલાડીઓ છે જેમાંના ૨૫ ટકા ખેલાડીઓ અમેરિકા બહારના છે. કેનેડાના સિમ ભુલ્લર, અમેરિકામાં સતનામ સિંહ, અમજ્યોત સિંહ અને પ્રાલ પ્રિત સિંહનો તેમાં સમાવેશ થાય. એનબીએની મહિલા એકેડેમી દ્વારા ટ્રેઈન થયેલી ભારતની પાંચ યુવતીઓ સંજના રમેશ, વૈષ્ણવી યાદવ, સુનિષ્કા કાર્તિક, અસમત ટોંક અને ખુશી ડોંગરેએ પણ આ રમતમાં નામ રોશન કર્યું છે.

કબડ્ડી અને કુસ્તીનાં મૂલ્ય અને મહત્ત્વ જાણવા હોય તો હરિયાણા અને પંજાબ જવું પડે. આજથી પાંચ વરસ અગાઉ પોતે કબડ્ડીના ખેલાડી છે તે ગર્વ સાથે કોઈ કહેતું નથી. આજે ખેલાડીઓ ગર્વ અનુભવે છે. હરિયાણાના સોનીપત જિલ્લાના કથુરા ગામના સંદીપ નરવાલ પોતાની દસ એકરની ખેતીવાડી પર ચમચમાતી સ્કોડા કાર લઈને આવે છે. એમના ફોર્ડ ટ્રેક્ટર પર એમના પિતાએ દસ નંબરનો મોટો ફીગર ચિતરાવ્યો છે, તે ક્રિકેટ કે સચિન તેંડુલકર પ્રત્યેની ચાહનાને લીધે નહીં, પરંતુ પુત્ર સંદીપની કબડ્ડીની જર્સીનો ક્રમ દસ છે તેથી ચિતરાવ્યો છે. પિતા પોતે રાજ્યની ટીમમાં કબડ્ડીના ખેલાડી હતા. ક્રિકેટ વિશે એ કશું જાણતા નથી, પરંતુ એ દિવસોમાં સરકારની નોકરી મળી રહે તે ઇરાદાથી લોકો કબડ્ડીની રમતમાં આગળ વધતા હતા. હવે નવા દિવસો આવ્યા છે. પ્રો કબડ્ડીની લીગ (પીકેએલ)ના ખેલાડીઓનું એપ્રિલ ૨૦૧૯માં લિલામ થયું ત્યારે મીડિયા બિઝનેસમેન રોની સ્કુવાલાની ‘યુ મુમ્બા’ નામની કબડ્ડી ટીમે સંદીપ નરવાલ માટે રૃપિયા ૮૯ લાખ ચૂકવીને ખેલાડી તરીકે ખરીદી લીધો છે. પીકેએલની ૨૦૧૪ની ફર્સ્ટ સિઝનમાં સંદીપને સાત લાખ ૪૦ હજાર રૃપિયા મળ્યા હતા. સંદીપ કહે છે, કબડ્ડી હવે ગરીબોની રમત રહી નથી. પ્રદીપ નરવાલ નામના બીજા ખેલાડીને ‘પટના પાઈરેટ્સ’ નામની ટીમે રૃપિયા ૭૭ લાખ આપીને ખરીદ્યો છે. પ્રદીપે નવી હુંડાઈ ક્રેટા એસયુવી ખરીદી છે. દીપક નરવાલને ‘જયપુર પિન્ક પેન્થર્સ’ ટીમે ત્રીસ લાખ ૫૦ હજાર રૃપિયામાં ખરીદ્યો છે અને દીપકે મહિન્દ્રા સ્કોર્પિયો કાર ખરીદી છે. આ બધા ખેલાડીઓ નવી ગાડીઓમાં બેસીને ફૂટબૉલના મેદાનમાં કબડ્ડીની પ્રેક્ટિસ માટે આવે છે.

કબડ્ડીનો નવો અવતાર શરૃ થયો છે જેમાં મીડિયા અને ફિલ્મ ઉદ્યોગના લોકો પોતપોતાની ટીમોને જીતાડવા માટે અને પીકેએલ ટ્રોફી પ્રાપ્ત કરવા માટે ઝનૂને ચડતા, ટીવી ચેનલો પર જોઈ શકાય છે. આ રમત ગ્રામીણ ઉપરાંત શહેરી પ્રેક્ષકોને પણ આકર્ષી રહી છે. ૧૯૯૦માં બીઈજિંગ ખાતેની એશિયન ગેઈમ્સમાં કબડ્ડીને દાખલ કરવામાં આવી ત્યાર બાદ ભારતની ટીમે તેમાં સાત વખત સુવર્ણ ચન્દ્રક મેળવ્યો છે છતાં તેની ખાસ ચર્ચા ન હતી, પણ હવે લિલામમાં ખેલાડીઓને ખરેખર સુવર્ણ મળતું થયું છે ત્યારથી રમત પુરબહાર ખીલી છે. મહિન્દ્રા એન્ડ મહિન્દ્રાના માલિક આનંદ મહિન્દ્રા અને એમના બ્રધર ઈન-લો ચારુ શર્માએ પ્રોફેશનલ કબડ્ડી લીગ સ્થાપવાનો વિચાર કર્યો ત્યારે કે આ લીગ આટલી હદે સફળ થશે તેનો અંદાજ તેઓને ન હતો. આપણે કથુરા ગામના ખેલાડીઓની વાત કરી, પણ સમગ્ર લીગની વાત કરીએ તો વીવો પ્રો કબડ્ડીની સાતમી સિઝનના લિલામે નવા વિક્રમો સર્જ્યા છે. લીગના છ ખેલાડીઓ તો એક કરોડ રૃપિયાથી વધુ કિંમતે ખરીદાયા છે, જેમાં સિદ્ધાર્થ દેસાઈને એક કરોડ ૪૫ લાખ રૃપિયા ચૂકવાયા છે. ગઈ સિઝનમાં મોનુ ગોયત નામના ખેલાડી માટે ખૂબ ચડસાચડસી થઈ અને એક કરોડ ૫૧ લાખ રૃપિયા ખર્ચીને ‘હરિયાણા સ્ટીલર્સ’ ટીમે તેને ખરીદ્યો હતો.

કબડ્ડીની રમત ખૂબ પ્રાચીન છે અને ભારતના લોકોને પોતાની લાગે છે તે ભાવનાનો વિષય થયો, પણ ટીવી સ્ક્રીન પર તેને કેવી રીતે રજૂ કરવી? એક બોડી કોન્ટેક્ટ ગેઈમને લાઈવ દર્શાવવામાં કેટલીક ટેક્નિકલ પ્રતિકૂળતાઓ હતી. ભારતમાં કબડ્ડી માટેનાં ખાસ સ્ટેડિયમ નથી. કોર્પોરેટ જગતને તેમાં રસ પડે તે સૌથી વધુ અગત્યનું હતું. લીગના માલિકો તે રસ જગાવી શક્યા. લોકોને પણ રસ પડ્યો. ત્યાં સુધી કે પીકેએલની પાંચમી સિઝનમાં એટલા ટીવી પ્રેક્ષકો મળ્યા જેટલા ભારત-શ્રીલંકા વચ્ચેની ટેસ્ટ સિરીઝ માટે પણ મળ્યા ન હતા. ૨૦૧૭ની સિઝન ટાણે ચીનની સેલફોન નિર્માતા કંપની વીવોએ રૃપિયા ૩૦૦ કરોડ ખર્ચીને ટાઈટલ સ્પોન્સરશિપ મેળવી. ૩૧ કરોડથી વધુ લોકોએ મેચ જોઈ. આઇપીએલ બાદ ટીવી પર કબડ્ડી બીજા ક્રમની લોકપ્રિય લીગ મેચો બની ગઈ. ત્યાં સુધી કે ટેનિસ, હૉકી, બેડમિન્ટન અને ફૂટબૉલ પણ કબડ્ડીની પાછળ રહી ગયા છે. વધુ કોર્પોરેટ બ્રાન્ડ્સ તેમાં જોડાઈ રહી છે. યુવાનોમાં કબડ્ડી શિખવાનું જોમ વધ્યું છે. અનેક સ્થળોએ કબડ્ડી ટ્રેનિંગ સેન્ટરો શરૃ થયાં છે. કોચ લોકોને સારું વળતર મળતું થયું છે. ગુરુગ્રામ, હરિયાણાના ૨૩ વરસના યુવાન મોહિન નરવાલે કબડ્ડી શિખવા માગતા કિશોરો માટે રેસિડેન્શિયલ હોસ્ટેલ અને એકેડેમી શરૃ કર્યાં છે. ૨૦૧૭માં એણે શરૃઆત માત્ર બે રૃમના ફ્લેટમાં પાંચ બાળકોથી કરી હતી. કબડ્ડીને કરિયર બનાવવા માગતા કિશોરો વધતા ચાલ્યા અને આજે ત્રણ વરસ બાદ એ એકેડેમી ચાર માળની બિલ્ડિંગમાં ફેરવવી પડી છે જેમાં ૧૧થી ૨૩ વરસ સુધીના ૭૦ કિશોરો અને યુવાનો તાલીમ લઈ રહ્યા છે. તેમાંના ઘણા તાલીમાર્થીઓ રાજસ્થાન અને મહારાષ્ટ્રમાંથી આવેલા છે. તેમાંના અનેક શ્રીમંત ખેડૂતો, વેપારીઓ અને સરકારી અમલદારોનાં સંતાનો છે, જે સિદ્ધાર્થ દેસાઈને ૧ કરોડ ૪૫ લાખ રૃપિયા મળ્યા તે કોલ્હાપુર નજીકના હુંડાલેવાડી ગામનો નિવાસી છે અને એનો ભાઈ સૂરજ દેસાઈ પણ સિદ્ધાર્થની ‘તેલુગુ ટાઈટન્સ’ ટીમમાં છે. સૂરજને અગાઉ પાંચમી સિઝનમાં ‘દિલ્હી દબંગ’ ટીમે રૃપિયા બાવન લાખ ચૂકવ્યા હતા, પણ હાલમાં ઈજાગ્રસ્ત હોવાને કારણે માત્ર દસ લાખ રૃપિયા જ મળ્યા છે. આવી ચડતી-પડતી પણ સ્પોટ્ર્સ જગતનો એક અનિવાર્ય હિસ્સો છે.

વરસ ૧૯૭૮માં અભિષેક બચ્ચન નાનકડો કિશોર હતો ત્યારે એના પિતા અમિતાભની ફિલ્મ ગંગા કી સૌગંદ રિલીઝ થઈ હતી. ફિલ્મમાં અમિતાભ જીવા નામનો એક કબડ્ડી ખેલાડી હોય છે અને પોતાના બેરિટોન અવાજમાં એ કબડ્ડી કબડ્ડી બૉલે છે તે દ્રશ્યથી અભિષેક ખૂબ ખુશ થયો હતો. પાછળથી અમિતાભે એને કબડ્ડી રમતા પણ શિખવ્યું, પરંતુ બોમ્બે સ્કોટિશ સ્કૂલમાં ભણતર દરમિયાન બાસ્કેટ બૉલ અને ફૂટબૉલ સાથે લગાવ જામ્યો. કબડ્ડી બાજુએ રહી ગઈ, પરંતુ ૨૦૧૪માં વળી પાછી જીવનમાં હુતૂતૂતૂ આવી. એણે કેપીએલની ‘જયપુર પિન્ક પેન્થર્સ’ નામની ટીમ ખરીદી. કેપીએલની માલિક માર્શલ સ્પોટ્ર્સ નામની સ્પોટ્ર્સ મૅનેજમૅન્ટ કંપની છે, સ્ટાર સ્પોટ્ર્સનો પણ મોટો હિસ્સો છે. એ જ વરસે અભિષેકે ‘ચેન્નાઈયન એફસી’ નામની ઈન્ડિયન સુપર લીગની ફૂટબૉલ ટીમ પણ ભાગીદારીમાં ખરીદી. ૨૦૧૫ની સિઝનથી જયપુર પિન્ક પેન્થર્સ નફો રળવા માંડી છે. ચેન્નાઈયન એફસીએ બે વખત આઈએસએલ ટ્રોફી જીતી હોવા છતાં કમાણી કરતી નથી. જોકે તે પણ નફો રળતી થશે તેવી અભિષેકની ધારણા છે. અભિષેક બંને ટીમની આવકના આંકડા જાહેર કરવા માગતા નથી.

મશાલ સ્પોટ્ર્સના માલિકો આનંદ મહિન્દ્રા અને ચારુ શર્મા એક સમારંભમાં અભિષેકને મળ્યા હતા અને કબડ્ડીમાં રસ લેવાની સલાહ આપી હતી. પરિણામે અભિષેક મુંબઈમાં એક બે મેચ જોવા ગયો અને આઠથી દસ હજાર લોકોનું ચિચિયારા કરતું ક્રાઉડ જોઈને એને પણ જુસ્સો ચડ્યો હતો. કબડ્ડી ટીમોમાં મૂડી રોકાણ કરનાર અભિષેક એક માત્ર વ્યક્તિગત રોકાણકાર હતો. બીજી ટીમોમાં કોર્પોરેટ કંપનીઓએ મૂડી રોકાણ કર્યું હતું. કંપનીઓને નુકસાન જાય તો પાલવે, પણ અભિષેકને નુકસાન જાય તો ખમવું મુશ્કેલ પડે, પણ આયોજનબધ્ધ રીતે આગળ વધીને ટીમને નફો રળતી બનાવી છે. પિતાના જીવનમાં આવેલી ચડતી-ઢળતીથી અભિષેક વાકેફ છે. એ પોતે નિષ્ફળ જવા માગતો નથી, પણ હમણા છેલ્લા થોડા સમયથી એની બંને ટીમોમાં થોડી નિરાશા વ્યાપેલી છે.

પ્રો કબડ્ડી સાથે બાર ટીમો જોડાયેલી છે. ખેલાડીઓ પાછળ આ ટીમ સંયુક્તપણે ૫૧ કરોડ રૃપિયા ખર્ચે છે અને રૃપિયા આઠ કરોડનાં ઇનામો રખાય છે. તેની સામે આઈપીએલની સરખામણી કરો તો તેની આઠ ટીમો છે, જેના માલિકોમાં શાહરુખ, નીતા અંબાણી, પ્રિટી ઝીન્ટા, જુહી ચાવલા વગેરે છે. તેની સાથે ૧૨૩ ઍડ્વર્ટાઇઝરો અને ૨૪૭ બ્રાન્ડ એસોસિએટ્સ સંકળાયેલા છે. તેનો સૌથી મોંઘો ખેલાડી વિરાટ કોહલી છે જેને રૃપિયા ૧૭ કરોડ ચૂકવવામાં આવ્યા છે. વિજેતાઓને રૃપિયા વીસ કરોડનાં ઇનામો અપાય છે. અગાઉ લખ્યું તેમ આજની કિંમતે ગણીએ તો સાડા સત્તર હજાર રૃપિયાની બ્રોડકાસ્ટ ફી મેળવી છે. સૌથી મૂલ્યવાન ટીમ મુંબઈ ઇન્ડિયન્સ છે જેનું મૂલ્ય લગભગ આઠસો કરોડ રૃપિયા જેટલું છે. ૨૦૧૮માં તેની બ્રાન્ડ વેલ્યુ ૪૪૦ અબજ રૃપિયાની આસપાસ હતી.

નીતાબેન અંબાણીની (રિલાયન્સ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ) માલિકીની આઈએસએલ હજુ કાઠું કાઢી શકી નથી. આ લીગમાં દસ ટીમો છે જેના માલિકો તરીકે વિરાટ કોહલી, રણવીર કપૂર, સલમાન ખાન, ચિરંજીવી, નાગાર્જુન અને અભિષેક બચ્ચન વગેરે છે. હીરો મોટર્સ દ્વારા તેની ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ ૨૫ લાખ ડૉલર (બાર કરોડ ૫૦ લાખ રૃપિયા લગભગ)માં ખરીદવામાં આવ્યા છે. સૌથી મોંઘો ખેલાડી ટીમ કાહીલ છે જેને લગભગ સાડા ત્રણ કરોડ રૃપિયાની આસપાસ ચૂકવાયા છે. આ લીગની મેચોની પ્રથમ સિઝનમાં સ્ટેડિયમમાં પ્રેક્ષકોની હાજરી ૨૪,૪૦૦ની નોંધપાત્ર રહી હતી.

લીગો રચવાનો વાયરો શરૃ થયો તેમાં ૨૦૧૪માં પ્રિમિયર બેડમિન્ટન લીગ (પીબીએલ)ની, ૨૦૧૬માં પ્રો રેસલિંગ (કુસ્તી) લીગની, ૨૦૧૭માં અલ્ટિમેટ ટેબલ ટેનિસ (યુટીટી)ની અને ૨૦૧૯માં પ્રો વૉલીબૉલ લીગની રચનાઓ થઈ. ૨૦૧૩માં આઈએસએલ અને ૨૦૧૪માં પીકેએલની રચના થઈ તે અલગ. બેડમિન્ટન લીગના માલિકો તરીકે બેડમિન્ટન એસોસિયેશન  ઓફ ઇન્ડિયા અને સ્પોટ્ર્ઝલાઈવ નામની કંપની છે. લીગમાં નવ ટીમો છે જેમાં સચિન તેંડુલકર અને તાપ્સી પન્નુની ટીમો પણ છે. ગઈ સિઝનમાં સોળ કરોડથી વધુ લોકોએ તેની મેચો નિહાળી હતી. બધી ટીમોની મળીને રૃપિયા એકસો કરોડની વેલ્યુ છે. વોડાફોને ૧૦થી ૧૧ કરોડ રૃપિયા ચૂકવીને ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ મેળવી છે. પાંચ વરસના મીડિયા રાઇટ્સ સ્ટાર સ્પોટ્ર્સને રૃપિયા ૭૫ કરોડમાં વેચવામાં આવ્યા છે. પ્રો રેસલિંગ લીગ (પીડબ્લ્યુએલ)માં છ ટીમો છે જેમાં એક ટીમનો માલિક વિરાટ કોહલી છે. પ્રથમ સિઝનમાં સવા ત્રણ કરોડ ટીવી પ્રેક્ષકો મળ્યા હતા. લીગના માલિકો પ્રો સ્પોર્ટીફાઈ અને રેસલિંગ ફેડરેશન ઓફ ઇન્ડિયા છે. યુટીટીના માલિકો તરીકે વિતા દાણી અને નીરજ બજાજ છે. લીગમાં છ ટીમો છે. સચિન તેંડુલકર, અમિતાભ અને આમિર ખાનનું તેને પીઠબળ છે. ગઈ સિઝનમાં દોઢ કરોડથી વધુ પ્રેક્ષકો મળ્યા હતા. પ્રો વોલીબૉલ લીગના માલિકોમાં વોલીબૉલ એસોસિયેશન ઓફ ઇન્ડિયા અને બેઝલાઈન વેન્ચર્સ છે. આ વરસે શરૃ થયેલી આ લીગમાં છ ટીમો છે અને તેની સેલિબ્રિટી સપોર્ટર તરીકે બેડમિન્ટનમાં વિશ્વ સુવર્ણ કપ ધરાવતી પી.વી. સિંધુ છે. તેના સૌથી મોંઘા ખેલાડી રણજિત સિંહને બાર લાખ રૃપિયા ચૂકવવામાં આવ્યા છે. વોલીબૉલમાં ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર અને બીજા રાજ્યોમાં ખૂબ ટેલેન્ટ છે. બાસ્કેટ બૉલની માફક તે ઈનડોર અને આઉટડોર રમી શકાય. સ્થાનિક લોકોમાં તેના પ્રત્યે ખૂબ ઉત્સાહ જોવા મળે છે. ભવિષ્યમાં કબડ્ડીની આસપાસ તે સ્થાન લઈ શકે છે.

વિદેશોમાં અને વિશ્વ કપમાં રમાતી ફૂટબૉલ મેચોમાં ભારતીય લોકો વધુ રસ લે છે. ખાસ કરીને ટીવી પર જોવામાં. આ કારણથી ફૂટબૉલ જગતનું ધ્યાન ભારત તરફ ખેંચાયેલું રહે છે, પરંતુ ઘરઆંગણે જે પ્રગતિ થવી જોઈએ તે થતી નથી. કેરળ અને ઈશાન તેમજ પૂર્વનાં રાજ્યો તેમાં અપવાદ છે. ક્રિકેટમાં જેમ આઈસીસી છે તેમ ફૂટબૉલની દુનિયાની સૌથી મોટી સંચાલક સંસ્થા ફીફા (ફેડરેશન ઈન્ટરનેશનલ ઓફ ફૂટબૉલ એસોસિયેશન્સ) છે. ૨૦૧૭માં ફીફા દ્વારા અંડર સેવન્ટીન વર્લ્ડ કપ ભારતમાં યોજવામાં આવ્યો હતો તેમાં સ્ટેડિયમોમાં કુલ ૧૩ લાખ લોકોએ હાજરી આપી હતી. ત્યારથી જગતના મીડિયા કારોબારનું ધ્યાન ભારત પર ગયું છે. ત્યાર બાદ ફૂટબોલને લગતી જાણકારી, નિષ્ણાત લોકો, સરકારી અને ખાનગી માળખામાં વૃદ્ધિ થઈ છે અને હવે ૨૦૨૦માં ફીફા દ્વારા અંડર સેવન્ટીન મહિલા વિશ્વ સ્પર્ધાનું આયોજન પણ ભારતમાં થશે. પ્રેક્ષકોની સ્ટેડિયમમાં હાજરી બાબતે અંબાણીની આઈએસએલ દુનિયામાં સૌથી મોટી પાંચમાં ક્રમની લીગ બની છે. માત્ર તે જર્મનીની બુંદસલીગા, યુકેની પ્રિમિયર લીગ, સ્પેનની લા લીગા, ઈટલીની સીરીએથી થોડી જ પાછળ છે, પણ અમેરિકાની મેજર લીગ સોકર (એમએલએસ), ફ્રાન્સની લીગ વન અને મેક્સિકોની લીગા એમએક્સથી આગળ છે. લા લીગાએ ભારતમાં તેનું કાર્યાલય ખોલ્યું છે અને લા લીગા ફૂટબોલ સ્કૂલ્સનો પણ પ્રારંભ કર્યો છે. ભારતનાં આઠ રાજ્યોનાં ૧૪ શહેરોમાં ૩૫ ફૂટબોલ સ્કૂલ દ્વારા દસ હજાર બાળકોને પલોટ્યા હોવાનો દાવો લા લીગા કરે છે. લા લીગાએ ભારતમાં શરૃઆત કરી તે અગાઉ તેના ત્રણ લાખ ફેસબુક ફોલોઅર્સ હતા. આજે ૩૫ લાખ છે. માર્કેટ રિસર્ચ કંપની જીએફકે દ્વારા ભારત, ચીન અને ઈન્ડોનેશિયામાં સરવે થયો હતો તે મુજબ ભારતમાં ક્રિકેટ બાદ લોકોની સૌથી ફેવરિટ ગેઈમ ફૂટબોલ છે. ઈન્ટરનેટ અને મોબાઇલ સેવાઓમાં વૃદ્ધિને કારણે લોકપ્રિયતા વધી છે. ૨૦૧૯માં ભારતમાં ઈન્ટરનેટના વપરાશકારો વધીને લગભગ ૬૩ કરોડ થશે તેવી ધારણા છે. ફેસબુક અને સોની પિક્ચર્સ બંનેને ફૂટબોલની લોકપ્રિયતા વધે તેમાં વધુ આર્થિક ફાયદો છે. તમામ સ્તરે ફૂટબોલની લોકપ્રિયતા વધારવા પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે, છતાં ધીમે ધીમે જ તે વધશે. અચાનક વધારો નહીં થાય. સ્પેનની ‘એટલેટિકો માડ્રીડ’ અને ભારતની ટાટા ફૂટબોલ એકેડેમી (ટીએફએ) દ્વારા સંયુક્તપણે ‘ટાટા એટલેટિકો (એથ્લેટિક) ફૂટબોલ એકેડેમિયા’ શરૃ કરવામાં આવી છે. જમશેદપુુરમાં ટીએફએ એકેડેમીને એટલેટિકો દ્વારા ટૅક્નિકલ માર્ગદર્શન અને મદદ પૂરા પાડવામાં આવે છે. ઓડિશાની સરકાર ખ્યાતનામ ક્લબ ચેલ્સી એફસી સાથે અને બોરિસિયા ડોર્ટમન્ડ સાથે સહયોગ સાધવાની વેતરણમાં છે. સ્પેનની એફસી બાર્સેલોના ક્લબ ભારતમાં દિલ્હી, મુંબઈ અને બેંગ્લુરુમાં બારકા એકેડેમિક્સની ભાગીદારીમાં ફૂટબોલ એકેડેમીઓ ચલાવે છે. ગયા જાન્યુઆરીમાં આ એકેડેમીએ દિલ્હીમાં ટૂર્નામેન્ટનું આયોજન કર્યું હતું તેમાં એશિયાની ૧૩ એકેડેમીઓના મળીને ૫૦૦ ખેલાડીઓએ ભાગ લીધો હતો. આ એકેડેમી ભારતના ટોચના વર્તમાન અને ભૂતપૂર્વ ક્રિકેટ ખેલાડીઓને પણ ફૂટબોલ ટૂર્નામેન્ટોમાં મહેમાન તરીકે હાજર રાખે છે જેથી ફૂટબોલના ફેન્સની સંખ્યા પણ વધે. ફિલ્મ કલાકારો અને યુ-ટ્યૂબની લોકપ્રિય વ્યક્તિઓને પણ હાજર રાખીને પ્રમોશન થાય છે.

જિંદાલ સ્ટીલ વર્કસ (જેએસડબ્લ્યુ)ના એક યુવાન ડાયરેક્ટર જિંદાલ સ્ટીલને દેશમાં લોકપ્રિય બ્રાન્ડ બનાવવાના ઉદ્દેશ્યથી ૨૦૨૫ સુધીમાં એક સર્વગ્રાહી લિસ્ટેડ સ્પોટ્ર્સ કંપની રચવા ધારે છે. તેમાં વિવિધ સ્પોટ્ર્સને લગતી તમામ બાબતો અને સેવાઓને આવરી લેવામાં આવશે. ટ્રેનિંગ, સાધનો, ફિઝિયોથેરપી, કપડાં, ખોરાક, કોચ, ખેલાડીઓ અને મેનેજરોનું ટ્રાવેલિંગ, વિઝા, સ્ટેડિયમો વગેરે અને અને લગભગ દરેક બાબતોનું મૅનજમૅન્ટ આ કંપની કરવા ધારે છે.

જિંદાલ કંપની સ્ટીલ માટે જાણીતી છે, પણ ટાટા સ્ટીલની ટીસ્કોન જેટલી જાણીતી નથી. ટીસ્કોન બ્રાન્ડ નેઈમના આધારે ટાટા કંપની સ્ટીલની દસ ટકા વધુ કિંમત વસૂલતી હતી તે પાર્થ જિંદાલને સમજાયું ત્યારથી જેએસડબ્લ્યુને પોપ્યુલર બનાવવાની રટ એમણે પકડી છે. તે માટે એ સ્પોટ્ર્સની સહાય લઈ રહ્યા છે. ટેનિસ પ્લેયર મહેશ ભૂપતિ સાથે મળીને હોમવર્ક કર્યું. કંપનીના બોર્ડ પાસેથી વરસના ૫૦ કરોડના હિસાબે ત્રણ વરસના ૧૫૦ કરોડ રૃપિયા મંજૂર કરાવ્યા. તેઓએ કર્ણાટકના વિજયનગર પ્લાન્ટ ખાતે ‘ધી ઈન્સપાયર ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ સ્પોટ્ર્સ’ની શરૃઆત કરી. ૪૨ એકરમાં ફેલાયેલી સંસ્થામાં ૩૦૦ ખેલાડીઓ બોક્સિંગ, રેસલિંગ, જુડો, એથ્લેટિક્સ અને સ્વિમિંગ વગેરેની તાલીમ મેળવે છે. ૯૨ કરોડ રૃપિયાની લાગતથી સંસ્થા ઊભી કરવામાં આવી છે. આ સંસ્થામાં તાલીમ પામેલા ઘણા ખેલાડીઓ ઓલિમ્પિક્સમાં પદક જીતી ચૂક્યા છે, જેમાં રીઓ ઓલિમ્પિક્સમાં કાંસ્ય પદક મેળવનારી સાક્ષી મલિક એક છે. ત્યાર બાદ જિંદાલ સ્પોટ્ર્સ ઓલિમ્પિક્સ રમતોમાં તાલીમ આપનારી ઓફિસિયલ સંસ્થા બની ગઈ છે.

હવે ૨૯ વરસના થયેલા પાર્થ જિંદાલ માને છે કે દેશમાં સ્પોટ્ર્સને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કમ સે કમ વીસ કંપનીઓએ આગેવાની લેવી જોઈએ. સંસ્થાના વાર્ષિક નિભાવ માટે જિંદાલે ડોનેશન્સ પણ મેળવ્યાં છે જેમાં કોટક મહિન્દ્રા, મારીકો, ઈન્ડસઈન્ડ બેન્ક, ક્રેડિટ સ્વીસ વગેરે તરફ વાર્ષિક ૧૩ કરોડ રૃપિયાનું અનુદાન મળી રહે છે. જિંદાલ ફૂટબોલ, કબડ્ડી અને ક્રિકેટ લીગમાં પોતાની ટીમો પણ ધરાવે છે. હવે પછીના જમાનામાં સ્પોટ્ર્સ અને ન્યૂઝ બે સેગમેન્ટ એવા હશે જે દર્શકોને ટીવી સામે જકડી રાખશે. બાકીના સેગમેન્ટ ઓન ડિમાન્ડ મળતાં થશે તેથી ટીવી સામે બેસવું જરૃરી રહેશે નહીં તેમ પાર્થ જિંદાલ માને છે.

જિંદાલ સ્પોટ્ર્સ ખેલાડીઓના પ્રવાસ ઉપરાંત પ્રેક્ષકોના પ્રવાસ, વિઝા, ટિકિટ, હોટેલ એકોમોડેશન અને ટ્રાવેલ્સની વ્યવસ્થા પણ સંભાળશે. જે કોઈ અમેરિકા કે યુરોપમાં કે બીજે ક્યાંય મેચ જોવા જવા માગતા હોય તેમણે માત્ર પોતાનું નામ અને પૈસા આપવાના. જિંદાલ સ્પોટ્ર્સ દેશમાં સ્ટેડિયમો બાંધવા માગે છે. આજે દેશમાં જે સ્ટેડિયમો છે તે સરકારી માલિકીનાં છે અને સરકાર તેનો પૂરેપૂરો આર્થિક ફાયદો ઉઠાવતી નથી. ખાનગી સ્ટેડિયમો બાંધીને તેને સ્પોટ્ર્સ ઈવેન્ટ્સ ઉપરાંત લગ્ન અને સંગીતના સમારંભો માટે ભાડે આપી શકાશે. આ ક્ષેત્રમાં ખાનગી મૂડી રોકાણ કરવા ઘણા બિઝનેસમેન આતુર છે તેમ જિંદાલનું કહેવું છે.

આજે દેશ અને દુનિયાની અનેક નામી યુનિવર્સિટીઓમાં સ્પોટ્ર્સ મૅનેજમૅન્ટના ખાસ અભ્યાસક્રમો ચાલે છે. યુવાનો અને યુવતીઓ એમબીએ થાય છે. ખેલાડીઓ નાની વયે નિવૃત્ત થતાં હોય છે, પછી સ્પોટ્ર્સ મૅનેજમૅન્ટમાં એમબીએ કરવાનું ચલણ વધ્યું છે. ફિઝિયોથેરપિસ્ટની ડિમાન્ડ વધી છે. સ્પોટ્ર્સનાં સાધનોના નિર્માણનો એક મોટો ઉદ્યોગ સમાંતરે ચાલે છે. સ્પોટ્ર્સ ઈન્ડસ્ટ્રી ભવિષ્યમાં હજારો અને લાખો લોકોને નિભાવશે. એક એવી ઈકોલોજી આકાર લઈ રહી છે જેમાં મીડિયા, સ્પોટ્ર્સ પર, સ્પોટ્ર્સ મીડિયા પર, ફેશન સ્પોટ્ર્સ પર, સ્પોટ્ર્સ ફેશન પર, મનોરંજન પર, ઉદ્યોગો સ્પોટ્ર્સ અને મીડિયા પર આધાર રાખતા હશે. હાલમાં આ બની જ રહ્યું છે. સ્પોટ્ર્સ સમાજનું અવિભાજ્ય અંગ બની રહેશે, કદાચ એક માત્ર પ્રવૃત્તિ હશે જેમાં શરીરને કામ કરવું પડશે. બાકી મહેનત કરવાના બીજા આયામો ખતમ થઈ રહ્યા છે. શું ભારતમાં હૉકી પણ ખતમ થશે? તેની કોઈ લીગ જ નથી.

———————-